Austràlia es lo continent marsupial. N’i a de tota sòrta e a totes los nivèls de l’ecosistèma. Cada espècia s’adaptèt e plan a un tipe de vida, a un tipe de noiridura. I a de mirgas marsupialas, de gats e de tigres marsupials, de cans marsupials, de cangorós, de wallabís… e se i aguèssen d’orses marsupials, n’i aurián doas espècias pro desparièras; lo koala e benlèu l’ombat.
De’n primièr, qu’es aquò d’un ombat ? En defòra d’Austràlia, l’ombat es plan desconegut. Son de marsupials que fan aperaquí un metre de longor e qu’an una coa plan cuèrta. Lo nòm popular d’aqueste membre de la familha dels Vombatidae a coma origina la lenga Eora, parlada pels ancians aborigèns australians que demoravan a la region del sud-èst, mai que mai a çò qu’es uèi la vila de Sidney, mas atanben a l’illa de Tasmània.
Es malaisit assajar de descriure un ombat quan avèm pas de referéncias visualas malgrat qu’es plan comun als luòcs ont encara n’i a. Lo sieu abitat es divèrs e tan pòt èsser en d’airals amb de forèst, com en de montanhas e puègs. Totun, l’ombat demòra totjorn a l’airal situat pus al sud-èst d’aquel continent (coma los Eora) e Tasmania.
Los ombats semblan de pichonèls orses amb de pautas plan cuèrtas. Son erbivòrs e la sieuna dièta principala son d’èrba e tanben de racinas de cèrtas espècias de plantas. Una caracteristica brica comuna son las sieunas tras que longas e plan ponchudas arpas, que pòdon far de l’ombat un animal fòrça perilhós. Amb aquelas arpas excavan de traucs al sòl qu’usan coma dintrada a un sistèma de tunèls e que pòt plan se comunicar amb l’ostal sosterran d’un autre ombat pr’amor que son de marsupials plan solitàris.
Cal soslinhar que, malgrat que pòt semblar un animal plan pacific (d’efièch o es) cal pas arribar prèp d’un ombat a la natura, pr’amor que son d’animals que pòdon pas fugir lèu (malgrat que pòdon arribar plan a una velocitat superiora als 40 km/h) e doncas l’estrategia pus utilizada pel ombat a l’ora de subreviure es la lucha contra los predators.
L’ombat a una sòrta d’escut d’ós al darrièr. Segon mai d’un cercaire, quora l’ombat troba un predator assaja de far un trauc al sòl per assajar d’i dintrar lèu. Se cal, la dintrada d’aquel trauc serà blocada amb la part superiora de l’animal que pòt recebre plan d’atacas del predator (de nhacaduras) que li fan pas cap damnatge, pr’amor d’aquel escut d’ós. Aquela es la primièra linha de defensa de l’ombat. Se aquò capita pas e lo predator se’n va pas, l’ombat atacarà.
Un ombat pòt pesar entre 15 e 40 Kg. Los aimants dels animals qu’an de cans coneisson plan qu’un can pòt far caire un uman sonque amb lo sieu pés. E aquò es çò que fa l’ombat: se lençar contra lo predator o l’uman per lo far caire al sòl. Se aquò arriba, pr’amor que l’ombat ataquèt lèu lèu, l’uman pòt caire plan e se trincar qualcun ós. En mai d’aquò, e se n’i a pas pro, l’ombat atacarà amb de poderoses arpas e atanben las dents. E benlèu aital poirà provocar la fugida del predator. Pr’amor que, çò que vòl mai l’ombat, es demorar sol e tranquil.
Un marsupial territorial e nuechenc
L’ombat es un marsupial que demòra totjorn solitàri e que sonque tròba d’autres especimèns de la sieuna espècia se vòl se reproduïre. Tanben es un animal amb d’abitudas pas gaire vist pels umans. Pendent cèrts moments, se lo jorn tanplan es fred (o pas caud) l’ombat tanben pòt sortir plan del sieu amagatal per se noirir.
Pasmens, e malgrat qu’es pas gaire vist pr’amor de las sieunas exploracions nuechencas, l’ombat es un marsupial que daissarà totjorn de senhals al camin usat. Aquò es atal pr’amor que la sieuna femsa (e ne daissa fòrça pr’amor de la dièta) es unica al mond – e recebèt un estudi scientific brica comun – es cubica o triangulara. E l’ombat a l’abitud de l’amassar en cèrts luòcs del sieu territòri per avisar los autres ombats que jamai i pòdon dintrar. E pòdon èsser plan identificadas.
L’ombat a un metabolisme plan lent. D’efièch, semblariá cossí foguèsse pas adaptat a una dièta erbivòra pr’amor qu’es un marsupial que demòra fins a doas setmanas a far la digestion. Totun, aquò es pas cap desvantatge evolutiu. Tot çò de contràri, car aquò ajuda l’ombat a subreviure encara melhor pendent la sason seca australiana. Mas que tanben entraïna un marsupial amb de movements corporals plan lents.
Uèi sonque demòran fins a tres sosespècias d’ombat (per qualcunes cercaires sonque doas): l’ombat comun e l’ombat de mòrre ponchut (del nòrd o del sud). La sieuna color es diversa, car pòt venir bruna, negra o grisa. La sieuna bossa marsupiala a la dintrada a la part inferiora, çò qu’ajuda l’animal (e lo pichon marsupial que i pòt aver dins) a l’omplir pas de tèrra quora excava.
La sieuna dièta basica es erbivòra mas, segon la sason e, sustot, la fauta d’aiga, pòt tanben manjar de racinas, de campairòls e tanben de ruca d’arbre. Las sieunas dents son totjorn a créisser cossí foguèsse un rosegaire. Aquò entraïna per l’animal la cerca de plantas duras, que pòdon l’ajudar a gastar melhor la denticion.
Un dels màgers mistèris de l’ombat son estadas, pendent d’annadas, las sieunas femsas. Son cubicas e pas rondas. Calguèt una amassada scientifica en l’an 2018 per ne trapar la causa. Foguèt trobat que la part finala de l’intestin dels ombats es fins a un 20% pus barrada que la d’autras espècias. Aquò provòca la produccion d’aquel tipe de femsas.
Cap estudi recent confirma cap epòca de zèl per l’ombat. Çò qu’es segur es que la feme, aprés la copula, a una gestacion mejana d’entre 20 e 30 jorns. Aprés, lo pichonèl ombat naisserà e se n’anarà lèu lèu a l’interior de la bossa de la sieuna maire. La majoritat dels còps lo pichon es sonque un, mas tanben pòdon arribar dos e de biais plan rar fins a tres.
Lo pichonèl ombat pesa sonque 2 gramas e a 3 centimètres de longor. Cal far lo viatge dempuèi la cloaca mairala a la bossa marsupiala de biais rapid. La sieuna vida ne depend. Aquò fach, i demorarà entre 5 e 9 meses abans de sortir pel primièr còp a l’exterior. Es lo temps de l’alachament del pichon marsupial.
Puèi començarà a far d’excursions car cal conéisser plan lo territòri; la flòra, çò que se pòt o pas manjar, los predators, cossí subrevire…eca. 15 meses aprés la sieuna naissença lo jove ombat serà expulsat del territòri. La maduretat sexuala arriba aperaquí los 18 meses de vida. Las femes an la costuma de demorar encara un pauc mai de temps amb la maire. Los mascles, pasmens, se’n van abans.
Lo territòri d’un ombat (segon la sosespècia) pòt arribar a 23 ectaras. La tòca de l’ombat es totjorn secutar d’autres ombats mascles que i pòscan dintrar e provocar la sieuna fugida. Pr’açò l’amagatal sosterran es lo centre del meteis. Es lo ponch estrategic basic del territòri de l’ombat.
Malgrat aquelas atacas, de costuma, l’ombat es pas ferotge. D’efièch, i a fòrça ombats que demòran en d’ostals umans coma animals de companhiá. Es estat protegit legalment dempuèi la decada de 1970, mas en Austràlia Occidentala es considerat un flagèl e pòt èsser encara aucit pels paisans se es trobat dins una propietat umana.
Pasmens, i a fins a 7 genres escandits uèi d’ombat australian. E sonque ne demòran 3 (o 2) sosespècias. Foguèt caçat pels aborigèns australians del sud-èst durant milièrs d’annadas. Puèi tanben foguèt caçat pels colons blancs. Uèi ja se pòt pas pus manjar mas foguèt lo secret de la cosina australiana pendent mai d’un sègle e un australian (aussie) podiá pas se considerar australian se aviá jamai manjat carn d’ombat.
Uèi lo jorn los piègers predators naturals se l’ombat son los dingos e los diables de Tasmania. Mas foguèt confirmat, coma totjorn, que la pièger menaça actuala que la patís l’ombat es l’òme, pr’amor de la desforestacion, la destruccion de l’abitatge e los accidents amb de veituras.
L’ombat australian es plen d’endreches naturals amb de nòms d’ombat coma Badger Creek (los australians lo nomentavan teisson) o Badger Corner. Tanben i de puègs nomentats Wombat Hill e encara una vila qu’a lo nòm de Wombat. Seriá pas polit veire cossí sobreviu los pròplèus ans l’ombat al costat d’aqueles airals naturals qu’an encara uèi lo sieu nòm per lo rebrembar. Aquò seriá una bèla imatge.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
