Se òm demandèsse una responsa rapida a quin o quins son los environaments o ecosistèmas basics d’America del nòrd, una possible responsa poiriá èsser: lo bòsc e la pradariá. E es aicí ont i viu un dels mamifèrs mai tipics e de besonh, amassa amb lo bisont; lo can de la pradariá.
Lo can de la pradariá, que tanben es conegut amb lo nom de chin o gosset de la pradariá es pas cap can mas un rosegaire de la familha dels esciurids. Aital, lo can de la pradariá (Cynomis) es un pichonèl mamifèr originari de la granda pradariá d’aquel continent e qu’an coma familha pròcha la marmota.
Lo son nom a coma origina lo crit que remembra plan lo son que fa un can. E cridan totjorn quand pensan que i a una menaça per la colonia de cans de la pradariá. Nosautres disèm colonia maugrat que, tradicionalament, òm nomentèt aqueles ensembles de cans de la pradariá (car demoran amassa en familhas e clans) coma vila o ciutat, pr’amor de l’estonant nombre d’especimèns que i aviá al sègle XIX e que podiá arribar a de centenats de milièrs e benlèu milions d’animals.
Lo can de la pradariá es un rosegaire pichon, erbivòr amb cors cuèrt e una coa tanben cuèrta (30-40 centimètres de longor) e que pòdon pesar entre 0,5 e 1,5 quilogramas. Lo cap e las aurelhas son tanben cuèrtas mas los uèlhs son grands e, tanben an una vision fenomenala qu’ajuda la colonia de cans de la pradariá a subreviure plan los predators, car los agachan quand encara son luenh. La siá forradura es bruna e las sieunas arpas plan longas pr’amor qu’amb elas bastison de refugis sosterranhs amb divèrsas sortidas.
L’unitat basica del clan de la pradariá es la familha. Per ansin, una familha de cans de la pradariá a, normalament, un (o mai d’un) mascle, divèrsas femèlas e totes lors filhs quand son encara joves, car aprés arribar als dos ans d’edat çò que fan los mascles es se n’anar a cercar un autre territòri. Se dins la familha i a tròp de femèlas es possible veire tanben un segond mascle dins lo nuclèu familhal. Totun, aquò se debana pas sovent car i aurà totjorn una fòrta concurréncia entre ambedós mascles, pr’amor de las femèlas.
Uèi òm classifica lo can de la pradariá en cinc espècias; lo de coa negra, lo de coa blanca, lo d’Utah e lo mexican (que n’i a al còp doas espècias diferentas). E òm pòt los trobar d’un biais aisit totjorn a l’oèst del flume Mississipí dempuèi las Montanhas Rocosas canadianas dins als estats pus septentrionals de Mexic.
Un rosegaire social
Lo can de la pradariá es un animal social. Mas son sonque simpatics amb d’autres membres de la sieuna familha o clan. Los estrangièrs que demòran en de territòris vesins (totjorn clars pr’amor d’una barrièra fisica que pòt èsser un riu o una pèira) son brica aimats, e los mascles (mas tanben las femèlas) atacan e luchan contra de cans de la pradariá vesins per avertir e revendicar totjorn lo son territòri.
Aquesta espècia es plan utila per l’environament de la pradariá. Bastisson de tunèls dejós la tèrra e aquò entraïna la bastida de pichonèls puègs de tèrra artificials qu’ajudan a reviscolar la riquesa minerala del sòl. A mai, son dins la dièta basica de maites predators, coma lo falcon, lo tais, lo rainard, l’agla daurada e lo coiòt. Totun, la màger menaça per aquesta rosegaire es, e serà, totjorn, l’uman, qu’amb l’agricultura e l’espandiment dels airals urbans ne provoquèt una mendre populacion al long del sègle XX.
Pasmens es una espècia animala qu’es pas considerada coma menaçada pel naut nombre d’especimèns que i a en aquelas colonias (òm pensa qu’uèi n’i poiriá aver entre 10 e 20 milions). Un solet exemple sufís per comprene que la sieuna populacion es pas en dangièr. Aperaquí l’an 1900 foguèt descobèrta una region a l’oèst de Tèxas ont i aviá una colonia estonant de cans de la pradariá. A l’epòca òm diguèt que n’i avián mai de 400 milions d’especimèns espandits al long de mai de 70 000 Km2. Benlèu la chifra pòt èsser uèi considerada coma exagerada, mas cal avertir que i a de colonias encara uèi ont lor nombre total es tras que naut e aquò fa pensar que, pendent lo passat i aviá, de segur una mar de cans de la pradariá a l’oèst d’aquel continent.
La mejana de vida d’un can de la pradariá es d’aperaquí 10 ans. Son adultes aprés los dos ans e çò de mai normal es veire cossí los mascles joves se’n van a cercar un nòu territòri e las femèlas an la costuma de demorar al territòri ont nasquèron. Totun, entre aquestes i a pas totjorn una relacion d’amistat e pòdon aucir plan los pichons d’una autra femèla e aital entraïnar una melhor subrevivéncia dels pròpris filhs.
Lo paisatge natural del can de la pradariá pòt se situar entre los 600 e los 3 000 mètres de nautor ont la temperatura pòt variar entre los 38º e l’estiu e los -37º a l’ivèrn. Lo refugi del can de la pradariá jos tèrra l’ajuda plan a suportar aquela diferéncia de temperatura e los tunèls e cambras que i a pòdon èsser a sonque un metre jos la superfícia (e que son ocupats, mai que mai, pels adultes) o fins a set o uèch mètres, luòc ont i a los pus pichons.
Los puègs provocats per aquels refugis sus la superfícia (e la sieuna amassada es doncas coneguda coma la vila dels cans de la pradariá) foguèron totjorn agachats per l’òme coma quicòm negatiu car los traucs podián provocar lo trincament de la pauta dels cavals. Pasmens, de recentas enquèstas confirmèron qu’aquò es mai una legenda qu’un fach scientific, car cap abitant de l’oèst american remembrava aver aquò jamai ausit.
Totun, los cans de la pradariá son encara uèi caçats per l’òme per doas rasons. La primièra es que pòdon aver la pèsta bubonica (e una colonia entièra de cans de la pradariá amb aquela pèsta es un afar inquietant). E la segonda pr’amor qu’an la costuma de destruire tota la vegetacion que i poiriá aver al torn de la dintrada del tunèl d’un clan o familha de cans de la pradariá (per veire melhor l’arribada dels predators) e aquò es considerat coma negatiu pels paisans.
Una comunicacion complèxa
Lo can de la pradariá utiliza lo puèg de tèrra per i montar e susvelhar l’arribada dels predators. Los cercaires descubriguèron que lo crit e lengatge dels cans de la pradariá son tras que complèxes e lo son crit pòt inclure d’informacion sul predator, la distància fisica del meteis, la sieuna direccion e se es dangierós o pas. E totes los membres de la familha reagiràn d’una manièra o una autra segon aquel crit.
Per ansin, los pus joves fugiràn lèu lèu jos tèrra se son avertits que i a un can o un coiòt prèp. Mas tornaràn lèu a sortir per espepissar çò que fa lo coiòt. Per contra, se la menaça es umana, çò de mai normal es fugir totes e tornar pas a la superfícia fins que la menaça es luenhana.
Una vila de cans de la pradariá pòt aver demest 15 e 30 familhas. Urosament la sieuna capacitat reproductiva es brica nauta, car son pas adultes fins als 2 ans e alavetz sonque pòdon aver de pichons un còp l’an (e lo nombre pòt èsser un o cinc pichonèls).
A mai, es brica aisit per un predator caçar un can de la pradariá car la sieuna vision es estonanta. Segon Slobodchiwoff los cans de la pradariá que susvelhan lo territòri usan una sòrta de gramatica que totes los abitants (tanben los pus joves) comprenon. Lo crit descriu perfièchament lo tipe de predator o encara se l’animal agachat es pas un predator, çò que provocarà la curiositat de tota la comunautat.
Cada familha de cans de la pradariá a un territòri minimal de mièja ectara cairada e totes an de frontièras. Se dos cans de la pradariá vesins se tròban prèp d’aquela cridaràn un còp e autre per s’avertir de la sieuna propietat territoriala. Puèi i aurà una reconeissença fisica corporala dels dos especimèns e, se considèran que lo vesin es pas benvengut, un dels dos nhacarà la part posteriora de l’autre rosegaire, que fugirà se es mai flac. E pr’açò la frontièra demest dos territòris de cans de la pradariá es pas totjorn permanenta, car pòt èsser diferenta segon la sason o encara la fòrça dels especimèns: lo ganhaire menarà la frontièra mai enlà e la familha de l’autra esperarà la revenja pendent un temps.
De colonias de besonh
I a d’animals de la pradariá d’America del nòrd qu’an de besonh la preséncia del can de la pradariá per i viure: de coiòts mas tanben d’esquiròls de tèrra (qu’usan lors tunèls) e de pichons chòts pòdon pas viure sens lo trabalh dels cans de la pradariá e lors vilas. Los bisonts tanben an la costuma de trapar una melhor èrba als territòris dels cans de la pradariá. E daissan l’èrba mai cuèrta, qu’es la preferida tanplan d’aquestes rosegaires.
Cossí que siá, e sembla que son plan necessaris per l’environament ont n’i a, lo can de la pradariá es un pichonèl e simpatic animal tipic d’aquel ecosistèma american. Òm pòt remembrar plan l’scèna d’un can de la pradariá, tot drech sul puèg, en tot cridar per avertir la colonia o un vesin que lo territòri es de la siá propietat. A mai de cridar, mourà las mans en naut e en bas per soslinhar encara mai lo son messatge. Aquela vision es tipica de la pradariá d’America del nòrd. E, urosament, encara es aital. Malgrat l’espandida urbana umana de vilas e l’agricultura.
En 2003 i aguèt una pandemia de pèsta bubonica demest la populacion americana de cans de la pradariá. Fòrça estats de l’oèst d’Estats Units enebiguèron la sieuna caça o encara possession. E lo govèrn federal trabalhèt lèu lèu per vaccinar la majoritat d’aqueles animals. Lo temps menèt la fin de la pandemia e los estats (pas totes) tornèron a daissar los caçar. Totun, dins fòrça estats encara uèi son plan protegits legislativament pr’amor qu’ajudan plan (son claus) l’environament.
En defòra d’America es un rosegaire classificat coma nauta menaça environamentala, coma a l’Union Europèa e Nòva Zelanda, ont i foguèron menats lo darrièr sègle. Cossí que siá, e coma afogats de la natura, la fauna e flora de la planeta entièra, sonque podèm celebrar la sieuna preséncia tipica en aquel ecosistèma american encara uèi lo jorn. E esperar que la sieuna situacion biologica demòre aital encara fòrça annadas. Pr’amor qu’aital de futuras generacions tanben gausiràn de la vision d’una vertadièra vila de cans de la pradariá.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
