Lo raton lavaire (Procyon lotor) es un dels mamifèrs, benlèu, mai tipics del paisatge d’America del nòrd. La sieuna populacion actuala es pas, sembla èsser, en dangièr d’extincion. La causa es la siá nauta intelligéncia e capacitat de s’adaptar a totes los ecosistèmas, qu’includís, tanben, d’airals plan pròches a l’èsser uman.
Lo nom de raton lavaire auriá coma origina l’abitud de lavar la noiridura abans de manjar, quand aquò ven possible. Pasmens, la foncion drecha a l’ora d’aquò far encara dessepara los cercaires e maitas teorias foguèron escrichas sus aquò. Encara i a d’etològs que confirman qu’aquò es fach sonque quand lo raton lavaire es pas salvatge e que seriá la consequéncia de voler manjar e beure al còp. Cossí que siá, encara i a pas una teoria definitiva sus la rason finala que menariá aqueste simpatic mamifèr a l’ora de lavar la noiridura en tot manjar.
Lo raton lavaire es un pichon mamifèr originari d’America. Aquò vòl pas dire qu’òm ne pòt trapar sonque en aquel continent. Uèi lo jorn i a de centenats de milièrs de ratons lavaires en Euròpa, ont foguèron menats pels umans abans de la darrièra guèrra mondiala. En Russia mas tanben en Alemanha n’i auriá fòrça, de mai en mai. E tanben arribèron al nòrd francés e a de vilas encara pus meridionalas, coma Madrid. Pr’açò es caçat e i a pas cap limita per lo caçar, car es considerat una menaça per la fauna locala.
La costuma del raton lavaire es, totun, nuechenca, e la sieuna morfologia tipica: an una sòrta de masca a la fàcia, la forradura es pas uniforma mas amb de raias (sustot a la coa). Un adulte pòt pesar entre 5 e 12 Kg e pòt arribar als 28 Kg (los mascles, car la femèla es pus pichona). E lo sieu territòri seriá un pauc pertot dempuèi Canadà, Estats Units, Mexic e fins a America centrala en de bòsques mixtes mas tanben prèp d’ont i a agricultura umana.
La dièta omnivòra del raton lavaire es basada en de fruches del bòsc mas tanben en de rats, mirgas e fins conilhs e aucèls a mai d’insèctes de tota sòrta e tanplan peissum. Pòdon viure plan dins un trauc d’arbre, de caunas pichonas o encara en d’ostals abandonats pels umans. Mas, totjorn, pròche al corrent d’aiga d’un flume, palun o lac.
Cossí fan los orses, los ratons lavaires ivèrnan, e la sieuna estructura sociala foguèt classificada coma tripla, car i a de pichons grops de mascles joves que vivon amassa aprés abandonar los parents, de femèlas amb lors pichons, e encara de mascles adultes solitaris que pòdon venir un vertadièr dangièr pels pichons ratons lavaires quand encara son amb la maire.
Pr’amor d’açò una femèla se mostrarà totjorn plan agressiva amb un mascle quand encara a de pichons. L’adulte mascle poiriá los manjar se aguèsse l’escasença. Aquela costuma es pas considerada coma un fach òrre pels etològs mas sonque una fauta de reconeissença del mascle, que poiriá plan se manjar los sieus pròpris filhs.
L’epòca de reproduccion
Lo raton lavaire comença l’epòca de reproduccion segon la region ont abita. Per ansin, los especimèns que vivon mai al sud, coma los que i a en Florida o America centrala, començan a se trapar bans (pr’amor del clima). Mai al nòrd, totun, sonque començaràn a se cercar per se reproduire aprés l’ivernacion annadièra, quand i a mai de lutz solara e, sustot, quand lo clima es mai suau.
Cossí que siá, los mascles començaràn a cercar de femèlas entre los meses de febrièr o març e se i a divèrses mascles al torn d’una femèla i aurà una lucha brica seriosa. D’efièch, una femèla a la costuma de practicar la copula amb mai d’un mascle, e los mascles pus fòrts pòdon pas copular amb totas las femèlas que trapan. Per ansin, los pus joves tanben an una escasença a l’ora de se reproduire.
La gestacion d’una femèla de raton lavaire demòra aperaquí 63 jorns e pòt aver entre 1 e 5 pichons. A la naissença los pichonèls ratons lavaires son cecs mas ja an la masca faciala caracteristica de l’espècia. Sonque dubriràn los uèlhs tres setmanas aprés e çò de mai normal es demorar amb la maire, aumens, pendent lo primièr ivèrn. Un raton lavaire pas salvatge pòt arribar a viure fins a 20 ans mas al bòsc la mejana es sonque de dos a tres annadas pr’amor dels accidents de veitura, la caça umana (encara uèi es plan caçat als estats meridionals dels Estats Units per lo manjar) o lo fred de l’ivèrn, que provòca la mòrt de fins al 50% dels pus joves pendent lo primièr an de vida.
Los predators naturals dels ratons lavaires son la marta americana, lo lop cervièr, lo puma, lo coiòt, lo lop e encara lo rainard. Tanben es caçat per d’aglas e, segon la region, tanben pels alligators. Totun, lo pièger predator d’aquesta espècia es, sens dobte, l’èsser umana, que ne caça centenats de milièrs de biais annadièr, pr’amor de la sieuna carn o la siá forradura.
Lo nom de raton lavaire en anglés es racoon e en espanhòl mapache (l’origina de la paraula es mapchtli, qu’es cossí nomenavan los astècas a aqueste mamifèr e que vòl dire “l’animal que tot o prend amb las mans”). Lo sens pus desvolopat pels ratons lavaires es l’odorat e encara mai lo tacte, e benlèu pr’açò ven lo nom.
Una intelligéncia estonanta
D’estudis fachs al long del sègle XX demostrèron que lo raton lavaire a una intelligéncia brica comuna. Segon qualqu’unes cercaires pòt arribar a èsser situada pròcha a la de maites primats. E neurologicament seriá encara mai nauta que la de cans e gats.
Malgrat aquò l’istòria d’aquesta espècia dempuèi l’arribada dels europèus al continent american es plan trista. Ja en 1513 patiguèt l’extincion a l’illa de l’Espanhòla pr’amor de la costuma dels colons de lo caçar per lo manjar. En 1687 tanben patiguèt l’extincion a las illas de Cuba e Jamaica e encara en 1964 a Barbados. Al continent, totun, benlèu pr’amor de la siá tras que nauta capacitat reproductiva (fins a 5 ratons lavaires pòdon nàisser e se reproduire puèi cada an) s’espandiguèt encara mai, e aquò malgrat la caça umana.
D’efièch, e dempuèi la dècada de 1950 lo raton lavaire s’espandiguèt vèrs lo sud e l’oèst de las Montanhas Rocosas dempuèi Canadà, mai e mai. En 1980 òm pensa qu i auriá entre 15 e 20 còps mai ratons lavaires qu’en 1930. E la sieuna populacion actuala pòt pas èsser determinada, mas que seriá pròcha a divèrses milions d’especimèns.
En defòra d’America es considerat una menaça grèva pels ecosistèmas. En 1945, un grop de ratons lavaires fugiguèt d’una bòira, en 1970 ja n’i auriá mai 400 000 e uèi lo jorn òm pensa que n’i auriá mai d’un milion, e aquò sonque en Alemanha. E aquò qu’en 2010 foguèron caçats mai de 65 000 ratons lavaires, en 2013 mai de 100 000 e en 2015 mai de 130 000. Aquestas chifras pòdon donar una idèa de la sieuna capacitat per s’espandir, malgrat los umans.
D’efièch, a America se debana sovent que i a d’ostals que noirisson de biais jornalièr aqueles mamifèrs pr’amor que son plan simpatics. Mas tanben pòdon aver la rabia e pr’açò, çò de melhor es pas los noirir, segon d’expèrts. A mai d’aquò, es un bèl mamifèr admirat totjorn pels indigènas americans. Segon los tuscarora la sieuna abilitat per cercar de noiridura a pas de limita. Segon d’autras tribús la siá intelligéncia es plan mai nauta que la del lop o lo coiòt, e segon los sioux, la masca faciala es usada pel raton lavaire a l’ora de dintrar dins de l’autre mond e èsser pas reconegut pels marrits esperits.
En 1962 ne foguèron caçats 2 milions en America e en 1975 mai de 5. Los etològs jamai espepissèron una mendre preséncia de l’espècia a la natura. E, sens daissar de criticar la sieuna caça, la populacion de ratons lavaires americans es, uèi lo jorn, mai nauta qu’en 1900. Aquò es un fach positiu, malgrat los umans. Demòstra una capacitat tras que nauta per subreviure. E esperam qu’aquò contunharà aital al futur.
Uèi es rar veire un mamifèr que siá pas menaçat pels umans. La capacitat, intelligéncia e simpatia del raton lavaire fan pensar que lo sieu futur a America encara es, urosament, positiu. Sonque podèm demanar l’arrèst de la sieuna caça e desirar una vida longa a una espècia plan tipica, e simpàtica, del paisatge american; lo raton lavaire.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
