Plusors organizacions environamentalas dont las mai importantas de la planeta confirman que lo coiòt american es, uèi lo jorn, bric amenaçat. D’efièch es lo predator mai espandit uèi dins la familha dels canids en aquel continent pr’amor que s’espandiguèt mai e mai al long del sègle XX del còp que lo lop patissiá una ataca salvatja per part de l’èsser uman.
Per ansin, lo coiòt (Canis latrans), un canid american mai pròche geneticament del can es uèi arribat a de regions ont jamai abans foguèt confirmada la sieuna preséncia (Còsta Rica e Panamà mas tanben Alaska). Pasmens, la sieuna figura déu èsser tanplan restacada amb lo territòri american del nòrd dempuèi fa aumens un milions d’annadas. E qu’ajudèt plan los colons europèus quand assajavan de conquistar lo continent.
Car òm poiriá considerar que foguèt, benlèu, un dels màgers aliats dels primièrs europèus qu’arribèron a America del nòrd, ja foguèssen d’espanhòls, d’angleses, franceses o occitans o catalans. Mai encara al territòri situat al l’oèst del continent. D’efièch, aqueles colons èran pas inquiets se, pendent la nuèch, òm podiá escotar plan lo crit del coiòt. Aquò voliá dire que tot anava plan. Mas se veniá lo silenci e òm daissava d’escotar la cançon del coiòt òm podia èsser segur que los indigènas americans, los vertadièrs abitants d’America amassa amb la sieuna fauna e flora, èran a mand d’atacar. E alavetz caliá tot far per se defensar.
Uèi lo jorn òm pòt trapar de coiòts entre Alaska e Panamà (en 2013 de cercaires espepissèron qu’aviá crosat lo Canal de Panamà e doncas dintrat ja oficialament en America del sud). Aquò entraïna classificar lo coiòt coma animal bric amenaçat. N’i a de mai en mai e, sustot, en de regions ont jamai visquèt abans. Doas causas pòdon explicar aquesta situacion. Malgrat la caça de centenats de milièrs de coiòts pendent lo sègle XX e mai de 2 milions pendent lo sègle XIX i a, uèi, mens lops (la sieuna concurréncia pus dirècta) e mai terreny dubèrt per l’agricultura e doncas mens bòsques.
Lo responsable darrièr d’aqueles dos efièches es, tornarmai , l’òme, que, amb una òrra desforestacion, ajudèt plan lo coiòt a s’espandir mai e mai. E tanben cacèt lo lop fins a provocar la sieuna extincion dins la majoritat del territòri, çò qu’entraïnèt tanben una espandida màger del coiòt.
E malgrat que lo coiòt pòt èsser trobat uèi pertot al long de la pradariá e lo desèrt, es arribat a de climes mai freds al nòrd (ont tanben i a de forèsts prigondas) e al sud (ont i a, mai que mai, de selva). Aquò demòstra la tras que granda capacitat del coiòt per s’adaptar a tot, malgrat l’òme. E una de las rasons d’aquò es la sieuna dièta que, pòt arribar a inclure e se noirir de fins a milièrs de tipes diferents de noiridura.
19 sosespècias conegudas
Lo coiòt, tanben nomenat lop de pradariá o encara chacal american es un canid pichon, plan mai que lo lop. La mejana dels mascles son 20 Kg (las femèlas, per contra sonque 18 Kg). La sieuna color es normalament gris clar o encara ròia, amb de tacas blancas e negres. Totun, la sieuna color depend plan de l’aira: los espècimens que demòran mai al nord son pus escurs e pesan mai que los mai meridionals.
Es un dels predators mai estudiats e òm coneis plan la sieuna dièta, abitat e tecnicas de caça, que son, atanben, fòrça diferentas de las del sieu cosin luenhan, lo lop. Car lo coiòt es un mamifèr gregari, çò que vòl diré que pòt permetre la preséncia d’autres coiòts que son pas de la sieuna familha, mas que l’unitat bàsica sociala es la familha, amb una femèla, un mascle e lors cadèls. Totun, tanben cerca far d’alianças se es un especimèn solitari amb un autre coiòt, car lo nivèl de succés pòt se multiplicar a l’ora de caçar.
Uèi lo jorn lo vejaire dels umans contunha d’èsser negatiu sul coiòt, pr’amor de las sieunas atacas a l’elevatge e d’autres animals de companhiá que demòran prèp dels umans ( cans e gats, mai que mai). E pr’açò òm contunha de lo caçar e d’agents federals aucisson de biais annadièr mai de 90 000 coiòts.
Los indigènas americans, per contra, totjorn pensèron qu’èra un animal plan intelligent, de còps mai encara que los pròpris umans. A la cultura mesoamericana tradicionala (teotiuacans mas tanben de maias e d’astècas) foguèt totjorn símbol de fòrça e coratge per anar a la guèrra. Sonque l’òme blanc aguèt e a encara una vision negativa del coiòt. E se l’opinion sul lop cambièt al long del segle XXI cambièt pas sul coiòt e encara ara es considerat coma un predator marrit e traïdor. Benlèu per la sieuna nauta intelligéncia e pr’amor qu’es plan malaisit, encara uei, de lo caçar.
Lo coiòt se pòt desseparar uèi en fins a 19 sosespècias confirmades. Las que demòran al nord son màgers. L’especimèn pus gros jamai caçat foguèt un coiòt aucit a Wyoming en 1937 que fasiá, 1,5 m de longor e pesava 34 Kg. Foguèt descric scientificament per primièr còp en 1819 per Thomas Say, maugrat qu’òm coneissiá ja plan dempuèi fasiá de sègles ( e de miliers d’ans se òm pensa als indigènas americans) aquel predator.
L’ancessor mai luenhan del coiòt foguèt un canid nomenat Eucyon davisi, que visquèt a America fa mai de 6 milions d’annadas. Totun, qu’òm pòt pas començar a parlar de coiòts segon lo registre fòssil fins a mai tard, aperaquí sonque un milions d’annadas. Los ancessors del coiòt foguèron mai pichons e doncas lo coiòt cresquèt al long dels darrièrs milièrs d’ans. I a fòrça regions ont lo coiòt se rosèt amb lo lop e ont uèi i a d’ibrids, mai agressius qu’un coiòt blos, que, normalament, fugís quand trapa un èsser uman.
D’un autre costat, tanben es un canid que pòt se crosar tanplan amb de cans. Al torn de la vila de Los Angeles i a, uèi lo jorn, de milièrs d’aqueles espècimens crosats amb de cans, que dobtan pas a l’ora d’atacar d’umans pr’amor que n’an pas paur, coma los cans. Son d’animals plan dangieroses e tanben plan caçats per l’administracion locala. Mas, en defòra d’aquel airal, lo coiòt blos es brica agressiu amb l’òme e çò de normal quand òm lo troba, es lo veire fugir lèu.
L’unitat sociala del coiòt es pas lo grop mas la familha. Aquò arrèsta pas diverses familhas de coiòts de s’amassar a l’ora de caçar de grands erbivòrs coma de bisonts o de cèrvis. A mai, òm pòt trapar sovent dos espècimens adultes que son pas familha, aliats per caçar d’un biais mai aisit.
La dièta del coiòt es plan diversa. Un 33% son de conilhs e de lièvres. Puèi ven la carronha (fins a un 25% de la sieuna dièta, sustot pendent los meses d’ivèrn). Puèi venon d’animals pichons, coma de cans de la pradariá, d’esquiròls o de marmòtas (18%). Fin finala, ven l’elevatge amb fins a un 13,5% de fedas o cabras que son atacades dins de bòrias umanas (e pr’açò los paisans son los piègers enemics dels coiòts). Mas lo coiòt tanben manja tota sòrta d’inspectes, de rèptils, d’aucèls, de peissum e tanben de frucha del bòsc, d’èrba o de cereals. E per far la sieuna cauna o refugi cerca, sovent d’aliats.
Una estrategia eficaça
Lo coiòt aima plan lo tais. Quand aqueste dintra dins un trauc per i cercar de conilhs lo coiòt es totjorn prèp. Lo taisson pòt pas trapar d’animals ràpids coma lo conilhs (los pichons ne son l’excepcion) mas lo coiòt pòt aquò far e plan. Mai encara se son una parelha de coiòts, car alavetz lo biais de fugir del conilh (çò es trincar la sieuna direccion de fugida sovent) es pas res per dos coiòts.
Se l’animal caçat es un grand erbivòr, dos o tres coiòts assajaran de lo nhacar al còl e lo cap. Aquò es un biais de caçar 100% diferent del lop. Per los caçar s’amassa sovent cossí fariá un puma o un lop cervièr e assaja d’èsser prèp de la preda per la caçar. Ataca pas directament un grop d’erbivòrs cossí fa lo lop se pòt.
Lo pièger enemic del coiòt es l’òme. Puèi lo lop e lo puma. Ont i a de lops i a pas gaires coiòts. Lo puma pòt tanben luchar contra un coiòt e l’aucir. Mas aquò se debana pas sovent. Çò de mai normal alara es la fugida per part del coiòt.
D’un autre costat, quora un coiòt mascle cerca una femèla aquela serà, se aquò es possible, per tota la vida. Lo coiòt es tanben un predator territorial (e lo territòri se situa demest 0,5 e 14 Km2). Mas lucha pas sovent contra d’autres coiòts se son trapats dins son territòri. Encara mens per una femèla. Quand una femèla es en epòca reproductiva (pendent la fin d’ivèrn) pòt atraire fins a set mascles coiòts que i anaràn darrièr pendent de jorns. Mas serà la femèla coiòt que causirà lo mascle. La copula es tras que rapida e pendent la fin de la prima la femèla aurà, normalament, 6 pichonèls coiòts.
Lo cadèls de coiòt jogan pas tan coma los cadèls de lop. Lèu demòstran quina es la nova jerarquia en tot luchar e se nhacar los unes als autres. Quand naisson son cecs e la maire demòra amb elses del còp que lo paire caça e mena de noiridura a la femèla. Tres setmanes puèi ja abandonan lo trauc ont nasquèron e mens d’un mes aprés nàisser començan a menjar, a mai de lach mairala, de carn regurgitada pels parents. Mens de dos meses aprés la sieuna arribada al mond ja començant a caçar d’insèctes. La vida mejana d’un coiòt es, totun, plan cuèrta: maugrat que pòdon arribar als 10 ans de vida çò de mai normal es viure pas mai de 6 ans.
Lo coiòt es un predator brica nòmada maugrat la cresença generala. La sieuna costuma es pas s’aluenhar gaire del territòri ont nasquèt. Pasmens, i a d’especimèns solitaris que crosèron mai de 400 Km per caçar de fedas o elevatge.
L’intelligéncia del coiòt es estonanta. Aprés s’amassar dos espècimens (un fach que pòt se debanar sovent) pòdon o caçar gaireben tot, tanben de predas excepcionalas coma l’eiriçon american (plan mai dangierós que l’europèu). Tanben pòdon caçar e aucir de serps de cascavèl per manjar o protegir los cadèls en tot cercar lo moment ideal per nhacar lo cran del reptil e l’aucir aital.
Lo rit del coiòt es, benlèu, una de las caracteristicas mai evidentas d’aqueste predator. Los cercaires trapèron que pòt far fins a 11 tipes de crits desparièrs que pòdon, al còp, èsser devesits en tres categories; de crits d’alèrta, de crits de planvenguda e de crits de contacte. Demest aquetes i aurà los que fa un coiòt solitari que perdèt la familha e que cerca de la trapar tornarmai. E cal rebrembar que lo crit del coiòt pò èsser ausit al long de quilomètres e quilomètres.
Per ansin, òm pensa (d’un biais environamental) que lo futur del coiòt american es pas marrit. Es una espècia plan adaptable que s’espandiguèt d’un biais estonant a d’autras regions ont jamai èra abans demorat. E aquò poiriá voler dire qu’es en America dempuèi totjorn. Aumens arribèt abans que l’òme. Benlèu un jorn i aurà pas pus èsser umans a America del nord, mas çò que i aurà e aquò es mai que segur, seràn de coiòts. Car es lo mai intelligent predator del continent e, fins ara, o foguèt, malgrat l’èsser uman contemporanèu.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
