È visitat Aran en diuèrses escadences e tostemp m’impressionen, en arribar pera carretèra, aqueres impausantes montanhes, pòc abans d’arribar en tunèl de Vielha. Coma se siguessen uns gigantesqui guardians que protegissen eth territòri e que me rebremben aqueth vèrs qu’inície er Imne Aranés, “Aqueres montanhes que tan nautes son”. Era Val d’Aran. Era Val dera Val. En tot rebrembar eth sòn substrat basc.
Mès en aguesta escadença, era mia naua amassada damb Aran ei diferenta. Natura e anma. Calar-se enes bòsqui deth territòri, en tot trapar petiti nuclèus, quauqu’uns de desabitadi e en pardies pr’amor der implacable pas deth temps, que jamès non s’arture, mès a on encara podem captar era anma e er esperit aranesi. Inseparables toti dus deth territòri, deth sòn paratge.
Era vida en Aran non a estat jamès facila. Ua climatologia fòrça advèrsa pendent er iuèrn, mès qu’a configurat eth territòri. Enquia hè uns setanta ans aproximadament, es aranesi viuien damb ua economia basada preferentament ena ramaderia, fòrça desconnectada, sustot respècte deth costat catalan, e a on es familhes auien de procurar de corbir tostemp es sòns besonhs jos eth principi dera autosufisença, e damb era evidéncia der isolament que provocauen es nheuades cada an pendent quauqui mesi. Ua visita fòrça recomanabla ei er Ecomusèu de Çò de Joanchiquet, en Vilamòs, a on podetz observar se com ère eth dia a dia d’ua casa tradicionau aranesa, hè non guaires decades, e que mos mòstre era duretat dera vida en territòri e aqueth afan d’autosufisença adès comentat.
Ua gastronomia excepcionau
Era madeisha gastronomia tradicionau aranesa ei adaptada ad aguest particular besonh de defenses entath còs, qu’eth plat mès coneishut ei era nomentada —dehòra d’Aran— “ola aranesa”, damb mongetes blanques, truhes, fidèus, verdures, carn de pòrc, vedèra, poret, pilòta e botifarra nera. Cada viatge que visiti Aran non me pogui empachar de minjar-ne ua racion.
Era dubertura deth pòrt dera Bonaigua er an 1924 e era construccion deth tunèl de Vielha en 1948 sigueren dues hites principaus que comencèren a cambiar era fesomia e era vida vidanta d’Aran, en tot trincar eth sòn isolament respècte dera Peninsula Iberica. Era inauguracion dera estacion d’esquí de Vaquèira-Beret er an 1964 encetèc un nau vessant economic, relacionat damb eth torisme d’iuèrn e de montanha. Eth gran “Saut Endeuant” aranés, damb cambis tanben ena composicion demografica deth territòri.
Mentretant, es nuclèus mès petiti s’anauen despoblant mès e mès, damb emigrants ara recèrca d’ues condicions de vida mès favorables. Totun, posteriorament, quauqu’ues d’aqueres cases an estat reabilitades entà devier dusaus residéncies de familhes foranes. Fòrça milhor, aguesta solucion, que contunhar era degradacion de bèri uns d’aqueri nuclèus.
Es tipiques cases araneses, damb es sòns tets, pròpris de tot er airau pirenenc, destinadi a combàter es nheuades e es contunhes ploges. Moltes d’aguestes cases conserven encara en lumedan dera pòrta eth nòm dera familha que, pendent generacions, i auie viscut, format abituaument peth tipic “Çò de…” e eth cognòm o eth nòm de bèth membre important dera familha.
En tot passejar pes camins que junhen aguesti nuclèus, bèri uns fòrça amagadi pera vegetacion que s’a assenhorit d’aguesti emplaçaments, er aire pur aumplís es paumons, e s’observam damb atencion podem trapar, sustot ath vrèspe e en tot respectar eth sòn abitat e eth sòn espaci vitau, quauques espècies dera fauna aranesa. M’a estonat era grana quantitat de cernalhes que se passegen pes carrerons. De hèt, n’existís ua espècia autoctòna, era cernalha aranesa, nomentada scientificament Iberolacerta Aranica. Precisament d’aciu a uns mesi publicaram des de SAPIÉNCIA OCCITANA, damb era ajuda der INSTITUT D’ESTUDIS ARANESI – ACADÈMIA ARANESA DERA LENGUA OCCITANA, un libre dedicat ad aguesta variada fauna, escrit peth nòste redactor Christian Andreu.
En tot visitar Betlan, rebrembi era legenda deth gigant Mandròni, de qui s’explique que lutèc damb grana valentia e aunor contra es envasidors romans e que viuec en ua tuta enes entorns d’aguesta vila. Fin finau, demorèc en Garòs e, quan vedie propèra era mòrt, manifestèc as sòns òmes era sua volontat d’èster enterrat en aguesta auta poblacion. Mès, coma totes es legendes incorpòren tostemp bèth substrat de realitat, a mejans deth sègle XX, un pagés que plantaue truhes en un òrt trapèc casuaument un esquelet de granes dimensions. ¿Auie trapat eth lòc de descans etèrn deth mitic Mandròni?
Es bòsqui e es montanhes son pèces inevitables laguens dera cultura populara tradicionau aranesa. E trauessadi tostemp per bèri rius, coma eth Nere o era Garona, que mos demòstren, damb eth sòn moviment, qu’era Natura ei viua. E que mos cau retornar as nòstes origines naturaus. De tant en tant, trapam petiti sauts d’aigua. Era aigua non ei tan heireda coma me demoraue. Ei eth mes d’agost, mès èm enes Pirenèus. En bèra montanha se ve encara, ath luenh, un shinhau de nhèu. Notar se com rajòle era aigua per tot eth mèn còs, ua aigua encara pura, ei ua sensacion de revitalizacion e de connexion damb aguest entorn naturau. Tot solet, jo e era Natura.
Quauques bromes menaçantes en cèu. Èm en un territòri de clima atlantic. E me comenten en pòble propèr que, fòrça probablament, deu de plòir en vesin Comenge. Es relacions damb aqueth aute territòri occitan son abituaus des de tempsi immemoriaus. Era termièra en Pònt de Rei a estat tostemp ua linha artificiau impausada. Coma lèu totes tostemp arreu deth mon. E molti abitants de Comenge vien a gaudir des dies de hèsta en sòn vesin Aran. Es restaurants ne son plei, e podem escotar parlar constantament en francés pes carrèrs des viles araneses principaus.
Me cau tornar, mès abans me vien tara ment aqueri coneishudi vèrsi deth gran poèta d’Aran, Mossen Jusèp Condò Sambeat, a qui m’è trapat molti carrèrs dedicadi a plan bon dret pes poblacions deth territòri.“Ei era Val d’Aran era ribèra mès polida deth Pirinèu. Quan se met era sua pelha naua e bèra non i a arren mès polit dejós deth cèu.”
Un article de Francesc Sangar*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
