Qu’i a mei de 30 grops diferents de vèrmis au monde. E tanben 12.000 espècias diferentas. Que demoran tostemps en abitats umides, ja sia devath lo sòu o a la mar, e pr’amor d’aquerò qu’ei rar ne trobar un. Los vèrmis que son nommats scientificament anellides e la majoritat que son vèrmis dab anèths.
Los vèrmis donc, que pòden estar terrèstres mes tanben vèrmis marins o enqüèra sangsugas. Son qualcunes deus animaus mei comuns e tanben mei importants de la planeta. Totun, lor besonh d’umiditat qu’entraina que sian tostemps amagats, pr’amor que solament pòden aver oxigèn per ua pèth plan umida. Se non i a aiga o umiditat que’s moreishen lèu.
Tostemps dens tunèls
Atau, los vèrmis terrèstres que demoran la majoritat de tota la soa vita amagats en tunèls sosterranhs. Entà har los tunèls que minjan tèrra dab la lor boca e lençan çò qui pòt pas estar minjat per l’anus. Lo lor estomac que digereish nutrients de la tèrra. E milions de vèrmis que fertilizan lo sòu en tot reciclar animaus e plantas mortas. Los lors tunèls, tanben, que balhan oxigèn au sòu e aquò qu’ajuda plan las plantas e la vegetacion.
Los vèrmis n’an pas uelhs. Solament pòden véder la diferéncia de lutz enter lo dia e la nueit. Drin mei. Que son animaus ermafroditas e quan tròban un aute vèrmi que’s balhan de l’espèrma entà fertilizar los ueus de cadun. Los ueus que’s forman a l’entorn deu vèrmi qui, puish, los abandonarà.
Mes tanben i a vèrmis marins, dont lo vèrme ròge, qu’alenda l’oxigèn per la soa pèth. Entà se protegir mei enqüèra, hè ua construccion de tubes de moc e i entran deu còp qu’alendan. Un tipe de vèrmi que son los sangsugas, que son, sustot, vèrmis plans. A cada extrème d’aqueth anellide que i a ua ventosa que l’ajuda a minjar, pr’amor que’s neureishen de petits vèrmis e larvas d’insèctes. Com hèn los parasits, que shucan la sang de la presa. La majoritat de sangsugas que son marinas . Quan un animau ei près s’i lençan e qu’ac nhacan, e qu’i demoraràn dinc aver shucat mei de cinc còps lo lor pròpi pés. Tanben pòden demorar setmanas shens minjar.
La majoritat de las mei de 3.000 espècias diferentas de vèrmis terrèstres que son plan petitas mes la màger espècia qu’ei un vèrmi australian que pòt arribar a quasi 7 mètres de longor, maugrat que la majoritat solament hèn 90 cm. Tanben i a mei de 500 espècias de sangsugas au monde, e la majoritat que demoran en aiga dolça. E tanben la mieitat d’espècias d’anellides que son poliquèts.
Los poliquèts que demoran, sustot, au mar. Qu’an un cap e ua coda diferents. Qu’an tentacules au cap e qualcunas espècias an d’uelhs e que pòden detectar fòrmas. Autas, totun, solament an antenas.
Las nereidas que son poliquèts que demoran tostemps en tunèls bastits dab lo lor moc, que vad dur. A la plaja e quan la mar se retira, que s’amagan. Quan la mar torna, que sòrten deus lors tunèls entà se neurir. Que pòden alavetz se moure plan e enqüèra nadar se cau. Que’s neureishen de petits animaus morts, d’esquiras e d’algas.
Uei i a mei d’8.000 espècias diferentas de poliquèts o vèrmis marins au monde. Daubuas espècias que demoran en colonias e quan arriba ua miaça que s’amagan lèu. La lor reproduccion que pòt estar sexuau.
En mei d’aquò, i a mei de 13.000 espècias diferentas de vèrmis plans. La majoritat que demoran a l’aiga. Que n’i a enqüèra que demoran dens l’interior d’autes animaus, pr’amor que son plan petits. La majoritat que’s neureishen d’invertebrats. Hèra espècias que son nocturnas. Que dèishan ueus pr’amor que son ermafroditas sus ròcas o rasics e setmanas aprés que nèishen los vèrmis petits en fòrma de larva.
La lor estenuda dens la planeta qu’ei autan grana que milèrs d’espècias demoren dens l’interior d’autes animaus, dont umans. La majoritat que demoran a l’intestin. Las espècias que i a dens los mamifèrs que son coneishudas dab lo nom de tenias.
Ua tenia que pòt arribar plan aus 9 mètres de longor e que demora tostemps dens l’intestin d’un mamifèr. Dab la lor ventosa que demoran dens l’intestin entà se neurir e que shucan la neuritud per la pèth.
Atau, quan parlam de vèrmis, que cau soslinhar la soa importància environamentau, maugrat las soas mesuras. Qu’ajudan plan l’ecosistèma, ja sian vèrmis terrèstres o marins. Son qualcunes deus animaus mei comuns a la planeta, tanben quan son dens l’interior d’autes animaus e shens eths, l’environament terrèstre e marin s’esfondrariá. Pr’açò, si’n trobam un en dehòra deu sòu, que’u cau ajudar e lo sepelir lèu. Pr’amor que son clau en tots los ecosistèmas terrèstres o marins deu monde.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
Fotografia Principala: Wally Grom/CC
Aquesta Cronica suu Ràdio País : https://soundcloud.com/radio-pais/natura-un-monde-de-vermis?in=radio-pais/sets/natura
