UN EMPÈRI AMB PLUSORS LENGAS. L’OÈST

L’Empèri roman es estat totjorn restacat amb una lenga que demorèt prèp de 2000 ans e que balhèt la diversitat lingüistica e culturala de l’Euròpa occidentala mediterranèa actuala. Totun, divèrses testimònis escrichs confirman que dins l’empèri tanben èran parladas mai d’una lenga e que la populacion de l’epòca èra sovent bilingüe e, de còps, trilingüe. Èra un empèri multilingüe.

L’idèia es pas nòva mas es pauc coneguda. Las desparièras províncias romanas an laissat plusors exemples escrichs de l’utilizacion d’autras lengas al costat del latin. E aquò èra pas fach d’una manièra minoritària. Èra benlèu fach de manièra majoritària pr’amor que la taxa de personas que sabián escriure latin solament arribava a un 30% maximum e sovent èra pas mai granda d’un 5%. Païses qu’a l’epòca èran pas encara nascuts, coma Occitània o Catalonha, Bretanha o Sicília, an laissat mai d’un testimòni sus l’utilizacion d’una segonda lenga parlada benlèu mai parlada encara que lo latin pendent l’epòca.

Dins la província gallesa de Gàllia i a divèrsas referéncias a d’autras lengas que lo latin. Iranaeus, evesque de Lugdunum (uèi lo jorn Lion), confirma encara en l’an 177 de l’edat cristiana que per se comunicar amb lo pòble cal utilizar una lenga barbara e pas lo latin. Aquela lenga seriá, de segur, la galla. De mai, lo jutge Ulpian (que demorèt entre los ans 170 e 228 dC) parlèt del besonh de conéisser la lenga cèlta en tot utilizar los contractes juridics verbals. D’autras fònts parlan de druidas que fan de profecias a l’emperaire Severus (208-235 dC), segon es afirmat per Lampridius, etc.

La persisténcia de las lengas localas

Escrivans coma Jeromi (331-420 dC) confirmèron, a travèrs de l’agach dirècte, que lengas coma l’utilizada per la tribú cèlta dels Treveri, èra plan semblanta a la dels gallacians (Àsia Menora). Al delà d’aquò, una amassada de recèptas farmacologicas facha per Marcellus de Bordèus ( començament del sègle V) utilizèt desparièras paraulas cèltas per nomentar las plantas: un simbòl qu’aquela lenga encara èra utilizada dins los airals de la medecina e la magia en aquela partida de l’Euròpa occidentala romana, al costat del latin.

D’autres autors, coma Sulpicius Severus (363-425) tanben de la Gàllia Aquitània, parlèt encara d’una majoritat de populacion bilingüe, amb la lenga galla coma primièra lenga, e lo latin utilizat solament coma lenga administrativa e judiciala. Al delà d’aquò, es pro coneguda la manièra de parlar lo latin “a la manièra gallesa”, çò es parlar lo latin amb un accent regional gallés plan fòrt.

A mai, es benlèu mai coneguda la subrevivéncia d’autras lengas coma la basca dins los Pirenèus. En aquela epòca, la lenga basca èra parlada dempuèi vilas plaçadas fòrça al sud coma Logronho o luòcs prèp de Burgos, qu’arribava mai enlà de la Val d’Aran occitana d’uèi – e de segur mai enlà encara d’Andorra – fins a vilas coma Burdèus o prèp de Tolosa.

Emperaires coma Juli Cèsar ja avián avisat que los bascos èran desparièrs dels cèltas de la Gàllia e que la lor lenga parlada en Aquitània, lo bascon, èra fòrça parièra al basco d’uèi lo jorn. Plusors topònims e pèiras amb d’inscripcions aital o confirman. Totun, los aquitans adoptèron pauc cha pauc la lenga latina per escriure e aquò finiriá per balhar coma resulta lo gascon, dialècte de la nòstra lenga occitana. Cal soslinhar, de mai, que lo latin foguèt pas jamai impausat. Foguèt pas coma amb lo grèc utilizat dins Asia après la conquista d’Alexandre Magne, considerat coma lenga oficiala unica.

Mai al sud, an demorat 136 inscripcions de la Narbonesa – la Provença occitana actuala – dels primièrs sègles de l’edat cristiana. Es estat confirmat que dins las colonias grègas – coma Massilia, fondada per de grècs focèus l’an 600 abans lo Crist – lo grèc demorèt utilizat en airals coma l’educacion e la medecina- maugrat que los romans fasiá temps qu’avián conquistat lo territòri. D’autors coma la poèta latin Ausonius, d’Aquitània, parlan dins la sieuna òbra de personas coma lo sieu paire, un fisician que parlava melhor lo grèc que lo latin. Un fach que, de segur, èra pas pauc abitual a l’epòca en aquela region.

Lo latin èra una lenga considerada necessària per avançar en l’administracion e la justícia mas, per èsser ciutadan roman, calia pas la parlar. Emperaires de l’epòca bassa imperiala, coma Septimius Severus, avián coma lenga mairala la lenga punica e pas lo latin pr’amor qu’èra originari de la vila d’Africa del Nòrd de Leptis Magna. E maugrat qu’aquel èra bilingüe, la sieuna sòr aviá de problèmas per s’expressar plan en latin.

Mai enlà dels Pirenèus

En çò que tòca a Ibèria, es estat confirmat istoricament que la lenga parlada pèls ibèrs – de la meteissa familha que la basca – adoptèt la sieuna forma escricha solament après l’arribada dels romans a la peninsula iberica (-218 aC). E pas abans. Son estadas conservadas mai de 103 inscripcions ibèras coma tesserae hospitales o escrichs d’ospitalitat -. La costuma sociala d’ajuda mutuala e familiara dins la comunautat ibèra demorèt encara après l’arribada dels romans en la lenga indigèna.

La produccion d’aqueles escrichs arriba fins lo segond sèglè de l’edat cristiana e maugrat qu’après n’i a pas pus – aqueles laissan d’existir pendent lo reialme d’August – es estat conformat que de lengas coma l’ibèra foguèron parladas – aital es demorat conservat en d’inscripcions de pèira en Catalonha – fins a sègles posteriors a la casuda del pròpri Empèri roman, çò es fins al sègle VII o VIII als Pirenèus.

De lengas indigènas parladas tanben en Britannia romana – Reialme Unit – , Germania o la quita Itàlia laissan sospeitar tanben que l’Euròpa occidentala de l’epòca romana foguèt pas una comunautat amb una soleta lenga. Lo bilingüisme èra doncas majoritari dins la populacion que demorèt pendent l’epòca imperiala, çò es pendent los primièrs sègles de l’edat cristiana.

Una imatge plurilingüe que nos balha aquela epòca e pro parièra amb l’Euròpa actuala, ont i a plusors lengas e dialèctes – maugrat que fòrça d’eles son pas oficials – que demoran al costat de lengas coma lo francés, espanhòl, italian o alemand e anglés: occitan, asturian, breton, arpitan, aragonés, ect. Una imatge d’una Euròpa plurilingüe, abans e tanben ara.

Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.