Tomáš Garrigue Masaryk, primièr president e principal fondator de Checoslovaquia, nasquèt en 1850 en la pichona vila moraviana d‘Hodonin dins l’Empèri austroongrés en una familha umila de sirvents. Lo sieu paire èra d’origina eslovaca e la sieuna maire de parla alemanda. Tre vint annadas d’aprene mestièrs artesanals poguèt se consacrar a l’estudi en tot se desplaçar a Viena. Ailà poguèt estudiar sustot filosofia classica e tanben filosofia de l’edat modèrna. Contunhèt los sieus estudis en Alemanha ont poguèt obténer la plaça de professor en Praga, amb solament 32 ans.
En 1878 se maridèt amb una estudianta estatunitenca, Charlotte Garrigue, e d’ela aguèt lo sieu segon nom de familha. Lo coble aguèt sièis filhs e lo mai important d’eles foguèt Josef, futur ministre d’Afars Exteriors de Checoslovaquia.
Quant foguèt causit en 1891 pel congrés imperial austriac, las sieunas idèas èren pas encara tròp radicalas. Aviá recebut influéncia de grands intellectuals de la primièra part del sègle XIX e entre eles cal soslinhar Karel Havlicek Borovsky, que prepausava un espandi dels dreches del pòble chèc dins l’Empèri, en tot crear una federacion, mas sens arribar a l’independéncia totala. Tanben voliá reformar lo sistèma politic, economic e social de tot l’Empèri. Mas en s’iniciar la Primièra Guèrra Mondiala, Masaryk, aguèt una desillusion per la politica estala austrocentrista e pr’aquò pensèt en crear un estat checoslovac. Viatgèt al Reialme Unit, França e los Estats Units en tot cercar lo supòrt de las comunautats localas checoslovacas e tanben lo de las principalas poténcias aliadas.
La guèrra mondiala provoquèt un conflicte entre las nacions eslavas de dins l’Empèri e los eslaus que viván defòra. La fidelitat a l’Emperaire èra de mai en mai baissa e las desercions entre los soldats checoslovacs èran cada còp mai nombrosas. Amb la cooperación de Milan Rastislav Stefanik, un oficial de l’armada francesa d’origina eslovaca, Masaryk comencèt divèrses dialògs sus lo futur dels pòbles chec e eslovac amb los govèrns aliats. Puèi los aver convencut que la creacion d’un nòu estat poiriá trincar l’Empèri, s’organizèron dins del territòri aliat d’unitats formadas amb de desertors de guèrra eslovacs .
Masaryk foguèt causit coma lo nòu cap d’un organ politic del nòu estat que ja èra preparat per nàisser en la clandestinitat. Aital foguèt creat lo Conselh Nacional Checoslovac en París en 1916 qu’aguèt de mai en mai ajudas financièras, subretot de la burgesia checa antiaustriaca e tanben de las comunautats de patriotas d’America del Nòrd.
De garantiás estatsunitencas
La principal garantiá de la futura Republica Checoslovaca foguèt en aquela epòca lo president estatsunitenc Woodrow Wilson que forcèt l’Empèri Austriac d’acceptar las condicions d’una capitulacion factibla en octubre 1918. Lo principal ponch impausava lo drech a l’autodeterminacion dels pòbles e lo Conselh Nacional Checoslovac decidiguèt, sens cap dobte, causir l’independéncia
Aquesta foguèt proclamada en Praga lo 28 de octubre d’aquel an. Masaryk foguèt escuelhut coma president e contunhèt en aquela posicion pr’amor de las eleccions fins 1935. Alavetz, e per de rasons de santat daissèt la plaça e foguèt causit coma president de Checoslovaquia Edvard Benes, un dels sieus mai grands partenaris pendent l’epòca de la creacion de l’estat amassa amb Stefanik.
Pendent las annadas 1920, Masaryk èra lo principal promotor del checoslovaquisme politic, un concèpte que consideraba checs e eslovacs coma la meteissa nacion mas devessida en doas brancas. Desparièr del checoslovaquisme etnic, non voliá arrestar lo desvolopament de la cultura e societat eslovacas. Balhèt supòrt a la instalacion d’un grand malhum d’escòlas secularas qu’ensehavan en lenga eslovaca. Malgrat aquò, patiguèt una fòrça granda oposicion dels catolics eslovacs que s’avián amassat al torn d’Andrej Hlinka en tot demandar una autonomia mai granda per Eslovaquia; los acòrds de la comunautat eslovaca amb los Estats Units en 1916 ja parlavan d’un autogovèrn eslovac amb fòrça poder.
Masaryk foguèt fòrça temps en lo pichon palais de Topolcianky, a l’oèst del país, e dempuèi ací trabalhava mai prèp los afars eslovacs. L’Estat checoslovac èra multicultural e tanben aviá una minoritat de parla alemanda qu’èra inclutz mai granda que lo meteis nombre d’eslovacs. Pr’aquò Masaryk non podiá reconéisser una nacion eslovaca desseparada al nivèl politic. Pauc après la sieuna mòrt, en 1937, las tensions nacionalas dins aqueste estat cresquèron e mai amb las pretensions territorialas d’Alemanha, un dels preludis de la Segonda Guèrra Mondiala.
* Michal Čukan
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
