Paucs monarcas medievals son coneguts pel sieu domeni de la lenga d’òc e mens encara per son art de trobat. Un d’aquels foguèt Ricard Còr de Leon que parlava en occitan – melhor encara qu’en anglés – . Un autre foguèt un rei que li fariá guèrra pendent annadas. A el e a son aliat lo comte de Tolosa Raimond V.
Mas Anfós, rei d’Aragon e Comte de Barcelona e Provença tanben aguèt una relacion agradiva amb los joglars de l’epòca. E un dels mai celèbres, Giraut de Bornelh, Maestre de Trobadors, escriguèt un tensament amb n’Anfós I. Lo jove rei n’aprenguèt e finiguèt tanben per trobar coma un joglaire mai. Aital, tanben foguèt nomentat n’Anfós, lo Rei Trobador.
La relacion del rei catalan Anfós, nascut en Lhèida, amb la poesia trobadoresca, comencèt quand èra plan jove, ja dins la còrt del sieu paire, Ramon Berenguer IV, mòrt en 1162. Lo tutor del nòu Comte de Barcelona e rei d’Aragon seriá Enric II, Rei d’Anglatèrra, Sénher d’Irlanda e Duc d’Aquitània per son maridatge amb Alienòr, Comtessa de Peitieus.
Anfós vendriá un dels sobirans mai poderoses de l’epòca car venguèt, a mai de Comte de Barcelona e Rei d’Aragon, Comte de Provença e Sénher de Milhau, Gavaudan e Roergue mas tanben del marquesat de Busca, en Piemont e del vescomtat de Montpelhièr. Los comtes de Rasès, Carladés, Foix, Bearn e Bigorra, Nimes, Besièrs e Carcassona n’èran tanben feudataris.
E un dels sieus primièrs escontres amb un dels joglars mai celèbres d’aquela epòca, Giraut de Bornelh, arribèt l’an 1172 en Montferrand d’Auvèrnha. Ailà, en un dels paucs episòdis de patz que i aguèt entre los comtats de Barcelona e Tolosa – pr’amor que i aguèt una luta que durèt mai de dètz ans e mai enlà encara entre las doas dinastias entre 1166 e 1176 e qu’aviá coma causa dirècta la conquista de Provença – foguèt al castèl d’aquela vila occitana.
Lo viatge èra estat long. Mas lo rei Anfós volguèt plan se trobar amb lo sieu ancian tutor e ara bon amic lo Rei anglés Enric II. Dins la pichona cambra principala del castèl i èran tanplan entre d’autres nòbles, la Duquessa Alienòr d’Aquitània, benlèu los sieus filhs Enric e Ricard – mai tard apelat Còr de Leon – e Raimond V de Tolosa. Aquel s’èra divorciat de Constança, filha del rei francés Loís VII e ara caliá rendre aumenatge a Enric II coma nòu sénher.
L’scèna es descricha per l’istorian Manel Milà i Fontanals al sieu libre De los Trobadores en España, de 1861. Es pas conegut se lo dialòg que i aguèt entre lo jove rei catalan Anfós – qu’aviá d’aperaquí 18 ans – e lo trobador Giraut de Bornelh – amb mai de 40 – sus l’amor, foguèt en vèrs o solament un escambi d’opinions. Pasmens, balhèt naissença a un dels poèmas mai celèbres de l’epòca e que seriá l’inici de l’òbra d’Anfós coma rei trobador.
Be me plairiá, senh’en Reis
Lo tensament entre Giraut de Bornelh, que ja en aquela epòca se mostrava contrari a la decadéncia de l’amor cortés entre nòbles e femnas (dòmnas) de la còrt, e lo jove Anfós, foguèt una discussion entre joglar e monarca sus se una femna podiá aimar o pas un nòble sens perdre l’onor e la vertut. Segon Giraut de Bornelh, la causa soleta ne seriá l’argent. Aital Giraut demandèt:
Be me plairia, senh’en Reis,
Ab que us vis un pauc de lezer,
Que us plagués qu’em dizessetz ver,
Si us audatz qu’en la vostra amor
A bona domna tan d’onor
Com d’un altre pro chavaler.
La responsa del jove monarca Anfós –çò que pòt èsser interpretat coma una coneissença prigonda d’aquela tematica e del saber trobar- foguèt estonanta e totes ne foguèron regalats:
Giraut de Bornelh, s’en mezeis
No’m defendés ab mo saber,
Be sai vas on voletz tenir.
Pero be vos tenh a folor,
Si us cudats que per ma ricor
Valha mens a drut vertader !
La dialectica èra començada. Davant reis e comtes e d’autres nòbles, Giraut de Bornelh demandèt se l’enveja de jazer (tèrme sexual) amb de femnas de la noblesa èra un acte indigne o pas. Lo rei Anfós respondèt qu’el fasiá pas coma disián los messangièrs e que quora aimava una femna o fasiá de còr e amb bon esperit. Après qualques afirmacions del poèta e responsas del comte catalan, Anfós reconeguèt que òc, que tanben patissiá “d’amor leuger” mas qu’aquò o podiá pas aturar pr’amor que las femnas o fasián volontàrias e car el èra lor sénher e nòble.
Lo tensament – genre de cançon dels joglaires – foguèt un exemple celèbre de la situacion que vivián a l’epòca dels trobadors en fòrça castèls. Lo “fin amar” podiá pas res mai contra l’argent e poder de la noblesa. E èra una critica de Giraut de Bornelh a un biais de vida que podiá pas contunhar aital.
Benlèu aprés aquel escontre Giraut de Bornelh – mai tard nomentat Maestre de Trobadors – e lo rei catalan desvoloparián una relacion que demorariá prèp de 30 ans amassa-. E òc, Giraut vesitèt la cort catalana en fòrça ocasions e benlèu lo jove rei n’aprenguèt l’art de trobar amb el.
L’art de trobar sobiran
Es mai coneguda, a nivèl europèu, la creacion trobadoresca de Ricard Còr de Leon, benlèu per l’importància territoriala qu’aguèt l’Empèri dels Plantagenet o l’ascendéncia del quite rei anglés, filh d’Alienòr d’Aquitània, una occitana nòble qu’ajudèt plan desvolopar la civilizacion de l’amor cortés e la cultura dels trobadors dins tot lo continent.
Totun, e maugrat que, de segur, faguèt d’autras cançons – e que malurosament an demorat pas fins uèi lo jorn –, la poesia del rei catalan Anfós, sénher de catalans e occitans, pòt ben s’inclure en quinsevolha compilacion de poesia de trobadors medievala. Aital o confirma Lucia Lazzerini dins lo sieu libre Letteratura medievala en lengua d’òc, de l’an 2010. En efièch, la cançon Per mantas guizas m’es datz parla del prigond amor del rei per una femna – ditz pas lo nom, cossí es propri en un bon joglar – e descriu menimosament cossí pensa en ela quora es partit. La partida finala finala de la cançon es doncas nauta en qualitat:
Quan mi membra dels comjatz
Que pri de lieys, totz forsatz,
Elegres suy et iratz,
Qu’amb sospirs mesclatz de plors
Me dis: “Belhs amics, tornats,
Per merce, vas me de còrs !”.
Per qu’ieu tornaray viatz
Vas lieys, quar autr’embayssetz
No m’es delietz ni sabors.
Unas paraulas que laissan pas desbrembar l’origina d’una lenga e la sieuna relacion amb de lengas vesinas. N’Anfós I, catalan e rei d’occitans e catalans aviá un domeni clar e benlèu aisit de la lenga d’òc. E aquò pòt far pensar que, a l’epòca, catalan e occitan èran la quita lenga.
Maestre de Trobadors
Giraut de Bornelh (1138 – 1215) “fo meiller trobaire que neguns d’aquels que eron estat denant lui ni que foron apres” segon la Vida e foguèt un trobador occitan nascut en Eissiduelh, Perigòrd. Foguèt tan celèbre que sos contemporanèus l’apelavan Maestre de Trobadors. De familha pas nòble, la sieuna inspiracion e òbra faguèron que poguèsse visitar plusors còrts occitanas e catalanas e demorèt dins la cort d’Anfós I mai d’un an mas atanben acompanhèt Ademar V en la Crotzada a Tèrra Santa pendent los ans 1188 e 1189.
Après demorar tanben un temps dins la còrt del rei castelhan Alfonso VIII finiguèt la sieuna vida en Lemosin dempuèi 1192. Sos mecènas foguèron Ricard Còr de Leon, Anfós I e lo Prince d’Antioquia Boemond III. Sos enemics Sanç de Navarra e lo vescomte de Lemòtges Guido IV, que saquèt lo castèl d’Eissiduelh en 1211.
Cap joglar foguèt tan celèbre a l’epòca. Lo poèta Dante Aliguieri, dins lo Purgatòri de la Divina Commedia lo classèt coma lo segon melhor joglaire aprés Arnaut Daniel, una opinion desparièra dels recercaires d’uèi, qu’encara lo considèran Maestre de Trobadors. Faguèt prèp de 90 composicions, la majoritat dedicadas a Alemanda d’Estanc.
La sieuna poesia lo met fàcia a la d’Arnaut Daniel. Aqueste èra un aparaire del trobar clus o poesia d’estil escur. Aital, defensèt lo genre coma una causa qu’a d’èsser comprenuda per totes e pas solament per unes paucs. De mai, balhèt mai valor a l’inspiracion e la pensada originala e pas a la creacion per se o lo domeni de la metrica.
Segon Dante, Giraut de Bornelh aviá fach la poesia mai nauta “segon vertut”, Arnaut Daniel, la melhor poesia d’amor e Bertran de Born, prigond enemic del rei trobador Anfós, la mai granda poesia de guèrra. Mas, fin finala, preferiguèt “Quel di Lemosi” (Purgatòri, cant XXVI, 120) coma lo monarca catalan.
Benlèu pr’aquò visquèt en Occitània e Catalonha la majoritat de la sieuna vida. Doas nacions sòrs uèi, mas que benlèu a l’epòca èran la meteissa nacion.
Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
