Henry Morton Stanley (1841-1904) foguèt un dels personatges mai coneguts del sègle XIX. Foguèt lo primièr blanc que crotzèt Africa totalament e los sieus libres de viatges foguèron devorats per de legeires de tota la planeta. Totun, abans qu’el ja i avián agut divèrses explorators qu’avián ensajat d’o far, e lo sieu trabalh dubriguèt camin, e ajudèt plan Stanley en lo sieu viatge de 1871. Un d’eles, benlèu, un dels primièrs, foguèt un occitan qu’encara uèi demora totalament desconegut del public occitan e europèu en general. Parlam d’Eugèni Maizan (1816-1845) , filh de Montalban, uèi en la region occitana d’Occitània.
Pr’amor que Maizan, foguèt un dels primièrs europèus qu’ensagèt de crotzar Africa tropicala en una epòca que o far èra sinonim de folariá. La tòca tanben èra giganta: voliá trobar la fònt del flume Nil. Un còp fach aquò, aviá de trobar tanben la fònt del fluvi Nigèr e puèi tornar a Euròpa en tot crotzar lo desèrt de Sahara, un territòri de mai de 9 milions de Km2. La sieuna mission, una demanda de la Societat Orientala de Geografia, aviá de respondre divèrsas qüestions scientificas e far mai clar encara la mapa del continent african, que la majoritat n’èra en blanc.
Mas la mission de Maizan èra vertadierament una foliá. De còps, se pòt pas arribar a comprene cossí d’òmes valents e intelligents coma Maizan pòdon arribar d’acceptar demandas similaras. Mas sens eles, dison, la coneissença e lo progrés de l’umanitat aurián escrich tota una autra istòria. E, de segur, que lo viatge fach per l’occitan Maizan dubriguèt fòrça pòrtas a nòvas rotas – e mai seguras – qu’avián d’èsser puèi causidas per d’autres explorators posteriors e que, fin, finala, balharián lutz scientifica sus Africa, lo darrièr dels continents misterioses del mond, encara a la fin del sègle XIX.
Lo projècte d’una expedicion a Africa tropicala
Lo projècte de l’expedicion qu’aviá de far Eugèni Maizan foguèt concebut après aver fach una campanha per l’ocean indian. Prèp de la còsta d’Africa Orientala, Maizan, ensenha de corveta, desvolopèt lo projècte d’explorar aquel territòri dempuèi l’illa de Zanzibar. Aital, la concepcion d’un projècte coma aquel, foguèt concebut en la corveta Dordonha, pendent l’an 1843 . La prepausta foguèt plan ben vista per lo comandant de vaissèl Dordonha, lo capitàni Charles Guillain, que ne foguèt d’acòrd lèu.
Totun, lo projècte encara aguèt d’anar fins los ministèris governamentals de Loís-Felip I per èsser finalament acceptat e subvencionat. Mas la prepausta de l’occitan Maizan, ensenha de marina, foguèt lèu acceptat, e per ansin poguèt tornar a Zanzibar amb la corveta Berceau. Un còp ailà, capitèt de far la primièra partida de la mission ministeriala, la signatura d’un nòu tractat amb lo sultan de l’illa e presentar lo nòu cònsol. Solament après capitar en aquesta mission diplomatica poguèt començar a balhar concrecion al futur viatge qu l’auriá de menar vèrs l’interior african.
Maizan demorèt mai de uèch meses al sultanat de Zanzibar en tot preparar lo bagatge per una mission que poiriá èsser apelada, sens cap dobte, giganta. Pendent aquel temps confecciona suenhadament l’itineràri en tot veire cossí creis lo portatge. Mas serà, sens o saber, victima d’un complòt comercial que lo menarà a una mòrt crudèla e qu’arrestarà Maizan de completar la sieuna mission.
En efièch, los banians, son una classa comerciala d’origina indiana e paquistaniana que demora fa temps a l’illa de Zanzibar mas que trabalhan en la sieuna majoritat a Madagascar. An la credença que Maizan portarà plan mai d’europèus a Africa e que perdràn lo monopòli del comèrci d’evòri. Per ansin, afirman que l’expedicion a de començar abans, e l’occitan, que coneis pas las vertadièras intencions dels banians, desbarquèt lo 21 d’abril de 1845 en Bagamayo, un pichon pòrt de la còsta tanzaniana jos la soberaniá del sultan de Zanzibar.
La tòca es ara arribar fins lo vilatge de Dege mas Maizan compren que i a trop de bagatge e que i a pas pro d’askaris – soldats nadius qu’acompanhavan las expedicions arabas vèrs l’interior d’Africa a la recèrca d’evòri, esclaus e d’autres productes comercials – per los protegir. Se Maizan aviá pensat de marchar vèrs l’interior amb una caravana de comerciants d’evòri lèu descobrís qu’aquò seriá fòrça pàuc segur e decidís cambiar la rota pr’amor qu’un sénher local nomentat Pazzy vòl raubar la caravana e benlèu lo tuar.
D’un costat, Maizan a d’èsser pro segur qu’es pas atacat pendent lo camin. I a centenats de vilatges que crotzar e totes los sieus pichons reis voldràn los productes comercials que l’occitan a amb el per cambiar e aver aital pas liure a l’expedicion. De l’autre arriban de rapòrts que confirman que los banians aiman pas la preséncia de l’occitan dins Tanzania pr’amor que pensan que serà lo començament de l’arribada de milièrs d’europèus al continent negre. Cossí foguèt mai tard. Mas los perilhs son pro grands e Maizan decidís cambiar totalament la rota e dintrar pas al territòri d’aquel nomentat Pazzy.
Aquel sénher local es fòrça conegut per èsser pro sanguinàri e Maizan e divèrses desenats d’òmes e portaires començan un long viatge de mai de vint jorns per trobar pas l’armada de Pazzy. La desvirada obliga far en prèp de tres setmanas un viatge que tot drech solament demorava tres jorns. Fin finala, arriba al vilatge de Daguelamohor.
Temps de traïson
Ja en territòri segur, Maizan envièt un natiu amb una letra al cònsol francés a Zanzibar per li demandar de li far arribar encara mai de bagatge que l’occitan aviá laissat a la còsta per rasons de seguretat. Totun, que lo natiu recebrà pro d’argent dels òmes de Pazzy per confessar lo vilatge ont es Maizan e aquel enviarà una pichona armada d’arabis e natius per l’arrestar.
La letra de l’explorator occitan, arribarà puèi, al cònsol francés a Zanzibar, quand ja es tard. Pazzy a fach torturar Eugèni Maizan fins la mòrt en tot li copar la gòrja e, primièr, las articulacions. Lo rapòrt sus la mòrt de l’explorator arribarà a la còsta meses après a travèrs de la man d’un servent de l’illa de Madagascar que solament expliquèt çò que s’aviá debanat après recebre 500 francs de l’epòca.
La comocion populara que i aguèt a travèrs de la premsa sus lo destin qu’aviá patit lo paubre occitan Maizan foguèt granda. Una division navala francesa foguèt enviada vèrs Zanzibar per pressionar lo sultan de l’illa en tot li demandar la punicion mai granda sus Puzzy, subjècte del sultan. Totun, e maugrat los esfòrçes, lo còrs de Maizan foguèt jamai trobat e la sieuna mòrt provoquèt, fin finala, l’enviament d’una segonda expedicion, fortament armada aqueste còp, vèrs l’interior de la tèrras continentalas africanas a la sieuna recèrca amb lo capitàni Charles Guialli.
Çò que los comerciants zanzibarians avián ensajat d’arrestar per totes los mejans, lo desvolopament del viatge de Maizan, e tanben la sieuna mòrt, poguèren far mai qu’aqueles e la pòrta als viatges a travèrs d’Africa demorèt dubèrta. 16 ans après arribèt Stanley e amb el lo continent laissèt d’èsser un mistèri. Mas lo vertadièr començament del camin èra estat escrich per un occitan de Montalvan, Eugèni Maizan. Aquò tanben cal pas o desbrembrar.
En memòria d’Eugèni Maizan (Montalban, 1816-Daguelamohor, Tanzania, 1845 )
Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
