L’Empèri Inca, tanben apelat en quíchoa Tawantinsuyu (Empèri de las quatre parts ), poguèt conquistar lo territòri que uèi lo jorn es Eqüator pendent la segonda mitat del sègle XV, amb de desparièras alianças e conquistas de reialmes locals pichons. Una de las practicas comunas dels conquistadors incas èra crear ligams familhars amb las dinastías que i aviá als lòcs. Se pensa que d’una d’aquestas relacions nasquèt Ruminahui, tradicionalament considerat un dels filhs de Huayna Capac e una princessa nòble de la region centrala eqüatoriana.
Los relats tradicionals confirman que, après Francisco Pizarro capturèsse Atahaulpa amb traïson en la vila peruviana de Cajamarca, Ruminahui preparèt una operacion de rescat del monarca inca. Malgrat la promesa de l’emperaire inca foguèt complida pr’amor que poguèt aumplir tota una cambra amb aur, coma Pizarro demandava, aqueste ordenèt la sieuna execucion.
Lo tresaur foguèt transportat a San Miguel de Piura, ont un colon espanhòl de l’illa de l’Ispaniola, Sebastian de Benalcazar, que fasiá la supervision del meteis, abans de finir aqueste trabalh, se dirigiguèt sens autorizacion de Pizarro al nòrd de l’Empèri Inca amb mai de dos cents mercenaris espanhòls, qu’avián arribat de Nicaragua. Lo sieu desir èra conquistar la part mai septentrionala de Tawantinsuyu.
Resisténcia nativa generala en Eqüator
Mai de tres mil guerrièrs de la tribú Canyar arribèron per l’ajudar. Èran de rebèls a las autoritats incas e lor general èra Ruminahui. Arribèron sens tròp de problèmas a las vilas de Tomebamba e Loja, e doncas fòrça prèp de la vila de Quito. Mas un còp aquí lo consòl de la vila, Zopezahua, demandèt ajuda a Ruminahui. Aqueste e la sieuna armada de rebèls poguèren, fin finala, arrestar l’armada de Benalcazar en la batalha de l’estrech de Tiocajas.
Lo coratge pauc comun dels nadius obliguèt los espanhòls a canviar l’estrategia. Aital decidiguèron d’atacar de primièr l’airal de Riobamba e puèi Latacunga pr’amor qu’avián trobat una resisténcia contunha dels nadius eqüatorians. Foguèt pas fins la fin de junh de 1534, quatre meses aprés l’inici d’aquesta campanha, que l’armada espanhòla e lors aliats poguèren dintrar en Quito e conquistar la vila. Totun, que trobèron pas cap tresaur.
Lo quite Ruminahui poguèt transportar luenh totes los tresaurs de la vila. Los espanhòls, amb l’ajuda d’auxiliars indians, comencèron alavetz a far sortidas en tot cercar lo general Ruminahui e lo sieu quartièr general. Fin finala, aqueste patiguèt una desfacha militara en la batalha de Pillaro. Ruminahui e un autre cap nadiu, Zopezahua, qu’aviá tanben menat la sieuna armada mai al nòrd après la casuda de Cuzco en mans de Pizarro, foguèron torturats pendent jorns. Mas revelèron pas l’ubicacion dels tresaurs incas. Pr’aquò foguèron assassinats.
En aquela epòca los espanhòls poguèren consolidar la sieuna preséncia en l’airal de la cordilhera centrala d’Eqüator en tot fondar la vila de Sant Francés de Quito, prèp de Riobamba e luenh de la sieuna ubicacion actuala. Diego de Almagro, lo futur descobridor de Chile e que puèi seriá lo rival principal de Francisco Pizarro per lo contraròtle de l’ancian Empèri Inca, seriá qui fondèt aquesta vila. La sieuna mission al territòri eqüatorian actual èra d’arrestar Benalcazar.
Fin finala, Almagro decidiguèt de conquistar lo nòrd subretot pr’amor que ara i aviá una armada rivala dels conquistadors, jos la direccion del governador de Guatemala, Pedro de Alvarado. Aqueste ancian soldat de la guèrra de Mexic dintrèt fòrça en la cordilhera andina en tot arribar d’occident. Foguèt lo quite Almagro que convenquèt Almagro d’arribar pas a la sieuna tòca e tornesse a Guatemala, en tot li pagar una indemnizacion de 100.000 pesos, en un acòrd que compreniá tanben la cession de l’armada a Pizarro.
Encara abans de tornar al sieu domèni, Alvarado laissèt una mai qu’importanta traça istorica en tot fondar la nòva vila de Quito ont es la vila uèi lo jorn. Los espanhòls menèron l’anciana vila a la nòva ubicacion e balhèron origina a una de las vilas mai importantas de la cordilhera dels Andes ispanics.
* Michal Čukan
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
