Sordèl de Goito foguèt lo mai celebrat trobador italian de la debuta del sègle XIII que s’inspirèt en la siá activitat al modèl poetic provençal, e adoptèt la lenga d’òc per compausar los sieus vèrses e benlèu un dels mai fortunats.
Aicí, per la sieuna vida e perque Dante Aliguièri lo celebrèt en la Divina Comèdia e aital entamenèt l’origina de la sieuna legenda, tanben si Sordèl foguèt pas superior als autres trobadors italians que faguèron poesia en lenga provençala (se remembran los trobadors italians Alberto Malaspina, Bartolomeo Zorzi, Lanfranco Cigala e Folquet de Marselha).
Encara Dante lo citèt tanplan al De vulgari eloquentia (I, 15, 2), ont balhèt una descripcion de Sordèl coma poèta illustre e un exemple d’aqueles que s’ alunhèron de la siá vila per aprene lo lengatge de la poesia.
Coneissèm dotze cançons de Sordèl amb la preséncia significativa de la tematica amorosa; dos sirventés politics, dos sirventés morals, los tres sirventés contra Peire Bremon Ricas Novas, un poèma didactic Ensenhament d’onor (precèptes d’onor), e lo Planh en la mòrt d’En Blacatz.
La sieuna vida es documentada amb una cèrta amplor e seguretat e sabèm que nasquèt a Goito al territòri de Màntoa, e aperteniá a la pichona noblesa descasuda, mas que lèu preferiguèt cambiar la monotòna vida del pichon camp senhoral, amb una vida animada e intensa coma jonglaire e d’òme de corts.
Sordèl èra un bèl òme, e segon çò que sembla, èra un femnassièr e partejava amb d’autres jonglaires una vida pas reglamentada, coma la de tavèrna, los jòcs d’azard, las femnas e sovent las baralhas, e se distinguiguèt justament en aquelas escasenças per lo sieu esperit, lo sieu orgulh e las siás abiletats poeticas e musicalas.
De jove demorèt en la còrt de Ricard de Sant Bonifaci a Verona, ont celebrava de vèrses a la sieuna femna Cunizza de Roman. Sordèl aimava Cunizza e lo sieu amor èra probablament pas solament literari e poetic: corrèt la notícia, e non solament en entorns politicament ostils a Ezzelino, que Sordèl s’aviái convertit en l’aimant.
D’acòrdi amb los fraires de Cunizza, en 1226 la sequestrèt o d’una autra manièra favoriguèt la siá fugida de l’ostal del marit e aquel foguèt un eveniment de sensacion, reportat per totas las cronicas del temps e tanben largament remembrat en poèmas lirics d’epòcas venentas.
Aital laissèt Itàlia en 1228 e passèt a Castelha, a la còrt de Ferran III, rei de Castelha e Leon, e aprèp la còrt del rei Jacme d’Aragon fins que retornèt a Occitània en 1230, ont s’establiguèt çò de la còrt de Ramon Berenguièr IV de Provença per perfeccionar la coneissença de la lenga occitana e aicí escriguèt la sieuna òbra mai coneguda qu’es lo Planh en mòrt d’en Blacatz (1236), inspirat en la mòrt del trobador e mecènas Blacatz d’Aups, actiu en la còrt de Berenguièr.
Mas èra puslèu una brava satira ont criticava tota la classa politica, e consacrava lo sirventés a l’emperaire d’Alemanha e a lo rei de França, Anglatèrra, Castelha, d’ Aragon e Navarra, lo comte de Tolosa e lo comte de Provença, ont los convidava a manjar lo cor de Blacatz per n’aquerir la sieuna vertut e coratge.
Planh en mòrt d’en Blacatz (extrach)
Planher vuelh En Blacatz en aquest leugier so
ab cor trist et marrit; et ai en ben razo,
qu’en luy ai mescabat senhor et amic bo,
et quar tug l’ayp valent en sa mort perdut so;
tant es mortals lo dans qu’ieu non ai sospeisso
que jamais si revenha, s’en aital guiza no;
qu’om li traga lo cor et que n manio l baro
que vivon descorat, pueys auran de cor pro.
Premiers manje del cor, per so que grans ops l’es
L’emperaire de Roma, s’elh vol los Milanes
Per forsa conquistar, quar luy tenon conques
E viu deseretatz, malgrat de sos Ties!
E deseguentre lui manje.n lo reys frances:
Pueys cobrara Castella que pert per nescies!
Mas, si pez’a sa maire, elh no.n manjara ges,
Quar ben par, a son pretz, qu’elh non fai ren quel pes (…)
(…) Del rei engles me platz, quar es pauc coratjos,
Que manje pro del cor! pueys er valens e bos,
E cobrara le terra, per que viu de pretz blos,
Que.l tol lo reys de Fransa, quar lo sap nualhos!
E lo reys castelas tanh qu’en manje per dos,
Quar dos regismes ten, e per l’un non es pros!
Mas, s’elh en vol manjar, tanh qu’en manj’a rescos,
Que, sil mair’o sabia, batrial ab bastos! (…)
Lo motiu de manjar lo còr dels mòrts, aital per recebre la mai nauta vertut morala, te originas fòrça ancianas e foguèt un motiu conegut en la literatura medievala: derivat d’una longa tradicion populara que plaça en lo còr l’energia vitala e la valor personala.
En lo trobador mantoan la rason es l’esperit mordent e lo poèma foguèt comprés dins lo genre del planh o cant funeràri, mas s’agís quitament d’una critica indirècta a governants contemporanèus al poèta.
Pel que, coma s’es soslinhat, de Blacatz es citat que lo nom, un particular que los contemporanèus de Sordèl agradèron del sirventés, imitat dos còps pel seu estil original e la tematica.
La preséncia de Sordèl en Provença en aqueles ans, se mòstra per divèrses actes oficials repartits entre 1255 e 1265, que se menciona entre los testimònis amb lo titòl de milas o dominus ( “senhor”), çò que confirma qu’aviá gardat lo tribunal angevin la prestigiosa posicion atenguda en lo recompte prealable de Provença, Raimon Berenguièr IV.
Après trenta ans en Provença retornèt mai tard a Itàlia, al servici de Carles d’ Anjou e a el dirigiguèt un sirventés Ar se proat q’çò mon a pas dolor, que ne demòra un fragment, ont Sordèl animava lo jove prince, fins ara consacrat principalament a l’òci e lo plaser, per menar a tèrme d’accions nòblas:
Ar hai proat q’el mon non ha dolor
Bars q’a vint anz no fai comenzamen
De far rics faitz, a gauz donan nien,
Ja no.i aia nuls hom respieg a cen,
Q’ill meillor faich s’acordon ab joven.
Per aisso preg mon seingnor que breumen
Comenz a far rics faitz, s’en prez enten!
Qar si joves no conqer prez valen,
Greu er conqes per lui al seu viven.
Sordèl recebèt coma un present de Carles d’Anjou qualques fèus en Itàlia, mas gaudiguèt pas d’aquelas donacions: en agost 1269 lo vièlh trobador se moriguèt probablament de vielhesa en lo reialme d’Anjou, e sens daissar eretièrs.
Sordèl en la Divina Comèdia
Dante lo comprenguèt entre las armas del segond saut del Antic purgatòri, e sabèm pas a quin grop de penitents: certanament es pas lo grop dels pigres, qu’apareis al primièr saut del purgatòri, tanpauc pels mòrts de mòrt violenta o quitament dins los principis negligents.
Mas Dante recrèa e transforma d’una manièra fòrça personala la figura de Sordèl, coma o fa amb fòrça autres personatges del sieu poèma, fins que s’ arriba a un Sordes idealizat coma un simbòl de l’amor del larèr .
Lo personatge apareis al VI, VII e XIX cant del Purgatòri mas es dins lo VI cant dedicat al tema politic, ont i aurà la trobada amb lo poèta Virgili que lo reconeis e estrambordat l’embraça, aprèp de prononciar : “ieu soi Sordèl de la teuna tèrra”, perque los dos nasquèron al meteis lòc, Màntoa.
Dante utilizèt aquel episòdi per far un apostròfa amara contra Itàlia e Florença, que, amb l’òdi personal, las divisions politicas intèrnas e la corrupcion en particulara en Florença, la siá vila, foguèron en portant a l’escrachament de la nacion italiana. Mas una causa fondamentala per Dante èra la meteissa unitat de l’empèri, que se li caliá aver a Itàlia lo sieu bastion principal.
Aital Sordèl se convertís en la guida del Dante e Virgili dins la val dels Principis del Purgatòri e, apuntant en direccion de las armas de l’emperaire Rodol d’ Asburg, rei Ottokar II de Boèmia, lo rei Felip III de França, lo rei Enric III de Navarra, lo rei Pèire III d’Aragon, Carles d’Anjou, lo rei Enric III d’Anglatèrra e William VII, marqués de Montferrat, los indica tots amb tranquilla e serena tristesa la culpabilitat de cadun d’eles e los sieus descendents: una imatge amara de la perduda de totes los regnes en Euròpa.
Sordèl es una imatge complèxa e polimorfica, que descarga las experiéncias e los sentiments de Dante, de sòrta que se convertisson en partida en exemples o d’una sòrta d’alter ego. Perqué Dante li caldriá aver mes un papièr tan destacat a un òme, un cortesan d’aquel Carles D’Anjou qu’aviá destruit lo linhatge de Suècia? Lo papièr de “dobla politica” de se meteis que Dante dona a Sordèl, que se basa probablament en la vertadièra qualitat de la relacion entre el e Carles d’Anjou.
Sorgís la sospècha que las siás relacions èran mens idillicas de çò que se podiá pensar, e que Sordèl èra en fach fòrça conscient de la negligéncia sobrana mas èra atrapat, coma fòrça autres poètas, en un malhum de relacions de convenença o de confidança.
*Giuliana Mulas
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
