L’abandon bizantin de l’illa de Sardenha e lo besonh dels sardes d’organizar sa defensa contra lo perilh arab, èran probablament darrièr la naissença dels jutjats. Cap a la fin del sègle VIII. Bizanci abandonèt l’illa al sieu astre.
Los poders dels dos magistrats bizantins que regissián Sardenha, lo dux e lo director, se concentrèron en mans d’una sola autoritat que, al sieu torn, delega lo poder de quatre magistrats que residisson en desparièras parts de l’illa.
Sardenha foguèt dividida dins airals que, amb lo temps, devenguèron autonòmes del poder bizantin central e donèron las institucions administrativas e las siás politicas: nasquèron aital lo quatre Jutjats de Castèl, Torres, Arborea e Gallura.
Reinnare, lo reinatge en Sardenha.
La figura del jutge foguèt similara a la d’un sobeiran europèu de l’Edat Mejana: nomenat rei pels seus subordinats, la siá activitat se definiguèt «reinatge» .
Protegit per una gàrdia armada, aviá lo sieu palais, ont viviá e ont el èra a la carga dels afars de l’Estat e la justícia. I viviá amb la siá esposa, los seus filhs e los parents de mai prèp.
Cada jutjat, dich Rennu (reialme) o Logu (airal) foguèt dividit en zònas nomenadas Curatorie, administradas per un curador, e cada “curadorat” compreniá una seria de vilas e vilatges administrats per un Majore de Vila.
L’autoritat del tribunal se bastèt en lo principi de la succession, qu’inclusiá tanben la participacion activa de las femnas. I aviá tanben una sòrta d’assemblada parlamentària nomenada «corona del reialme» facha pel jutge, los sieus foncionaris e la populacion, qu’aviá solament un papièr de consulta.
A comptar del sègle XI, la populacion de Sardenha augmentèt, signe d’un melhorament generalizat en las condicions de vida. Los abitants s’establiguèron de nòu al camp e nasquèron aital nòus vilatges, e al sègle XIII la tendéncia demografica s’invertís: s’abandonèron fòrça ostals al camp, e la populacion se concentra dins las vilas.
La societat del jutjats se dividís en tres classas: los liures (los foncionaris, pichons proprietaris, artesans e comerçants); los collibertis (òmes, qu’èran liures coma sirvents, mas mantenián qualques obligacions especificas envèrs los sieus senhors; e los sers, que dependián del proprietari pel trabalh, mas a nivèl personal èran liures e poirián se maridar o aver un nom de familha.
La posicion dels sirvents en Sardenha èra diferent, coma region extèrna respècte al sistèma feudal, e èra fòrça desparièra dels sirvents feudals europèus: al sers, en fach, los caliá trabalhar a l’entorn de 3-4 jorns pendent la setmana, del temps qu’a la rèsta de jorns podián trabalhar per el e per la siá familha.
L’economia se fondava sus tot en l’elevatge de fedas qu’utilizèron per la produccion de formatge e lana; l’agricultura e lo comèrci, e una bona part dels camps èra destinada al blat, l’òrdi e vinhas.
Los monges en Sardenha
Dempuèi lo sègle XI, arribèron a Sardenha los primièrs monges per comandament de la glèisa de Roma. Primièr foguèron los benedictins de Montecassino, que recebèron la donacion de divèrsas glèisas amb totes lors bens, e los sirvents per i trabalhar.
Las consequéncias economicas de l’activitat dels monges foguèron notables: las abadiás foguèron environadas de grandas proprietats, trabalhadas per servidors e equipadas amb un grand nombre de fedas e vacas. Lèu se convertiguèron en importants centres de produccion agro-pastoralas, que contribuiguèron a la renaissença de l’agricultura e de las bonas practicas del trebalh.
Los monastèris, aital coma los centres de benestar de la cultura, promoguèron lo bastiment de glèisas e basilicas a l’entorn de tot lo territòri de Sardenha. Qualqu’unas d’elas i son encara, e son de vertadièras jòias de l’art roman: una de las mai polidas es la glèisa de la Santa Trinitat de Saccargia, près de Sàsser.
Aprèp la caçada dels arabis, Pisa e Gènoa se sentiguèron autorizats per demandar divèrsas concessions. Aital comencèt a l’illa una infiltracion de Pisa e Genèva en progression. Aquesta preséncia se renfortiguèt amb l’arribada de fòrça membres de las familhas nòblas de Pisa e Gènoa: los Visconti a Castèl, los Malaspina a Bosa, el comte Ugolino de Pisa a la Vila de Eslesia (Iglesias).
La fin dels jutjats
L’installacion d’aquestas familhas nòbles coincidiguèt amb l’arribada dels comerçants e òmes de negòcis, que contribuiguèron al desvolopament del comèrci dins tota l’illa.
Aqueste procès d’installacion se debanèt pas de forma pacifica: entre las doas republicas maritimas se creèron fòrtas rivalitats, un sentiment partejat tanben per las dinastias dels quatre jutges.
La fin dels jutjats arribèt dempuèi pauc temps, perque aquestes dependián de mai en mai de Pisa e Gènoa, en tèrmes economics e politics, e a la fin perdèron la siá independéncia.
Lo primièr Jutjat a tombar en mans estrangièras foguèt Castèl: la siá capitala, Santa Igia, bastida al dedins de Castèl per se defendre dels arabis, foguèt destruida per l’armada de Pisa e pauc ans aprèp tombèt la vila de Tors, en partida assignada a las familhas genovesas, en partida joncha al jutge d’Arborea.
Tanben en 1296, lo jutge de Gallura, ocupat per Pisa, deisserà d’existir. Doncas, a la fin de 1200, tres dels quatre jutges avián expirat e solament lo jutge d’ Arborea aurà succès, pr’amor qu’aurà lutat dempuèi fa mai d’un sègle, per subreviure e preservar la siá autonomia.
*Giuliana Mulas
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
