La classificacion del dingo (Canis lupus dingo) encara provòca uèi lo jorn de problèmas a la comunautat scientifica. O a fach pendent decadas. Gaireben dempuèi la descobèrta d’aquel canid pels occidentals en 1788. Encara uèi i a cercaires que considèran qu’es una sosespècia del lop indian, del còp que d’autres pensan qu’es una sosespècia del can domestic e encara d’autres creson qu’es una espècia pròpria e desparièra de las autras doas.
Pasmens, i a pas sonque dingos en Austràlia. Tanben n’i a pertot lo sud-èst asiatic (malgrat que son pus pichons). Tot un camin natural es estat confirmat a travèrs de la paleontologia sus la rota del dingo a travèrs de China, lo sud-èst asiatic e, fin finala, Austràlia dempuèi fa mai de 8.000 ans.
Ja siá una espècia de canid pròpria o sonque una sosespècia del lop o del can, es un mamifèr unic a la planeta pr’amor que lors ancessors foguèron domesticats e arribèron a Austràlia en vaissèl, al costat dels aborigèns australians. Quora los angleses comencèron a dintrar en l’interior d’aquel país pendent la fin del sègle XVIII espepissèron que los aborigèns australians sovent avián de cans domestics que nomenavan – segon la tribú lo nòm èra desparièr – dingos (mai que mai los aborigèns de l’airal de Sidney). I aviá un nòm desparièr pels cans salvatges que vivián pas amb l’òme. Quora la societat aborigèna australiana tombèt pr’amor de l’òme blanc, lo dingo tornèt a l’estat salvatge e ailà i es demorat dempuèi alara.
Pr’açò lo dingo, ja siá espècia o sosespècia, es plan importanta a nivèl etologic mondial, car es un canid qu’aprés èsser domesticat amb l’òme tornèt a l’estat salvatge. E sonque pr’açò es ja un animal unic al mond.
L’origina primièra del dingo es pas encara estada descobèrta. I a de crans fossils de dingo trapats en Vietnam qu’an aperaquí 5.500 ans d’edat. Tanben ne trobèron de rèstas en l’illa de Timor d’especimèns que visquèron ara fa entre 5.000 e 2.500 ans. La rèstas fossilas pus ancianas jamai trobadas de dingo en Austràlia foguèron descobèrtas dins una cauna e an un edat d’aperaquí 3.500 ans.
Uèi lo dingo foguèt domesticat e tornèt a la vida salvatja e aquò fa d’aqueste canid un mamifèr plan singular e excepcional. Gaireben unic. E la pièger menaça que pòt patir aquesta espècia es la mescla amb de cans salvatges o domestics actuals que son pas dingos. Car i a dingos e dingos. I a dingos bloses e d’autres que son d’ibrids. E d’aquestes n’i a de mai en mai, almens en Austràlia.
Un canid singular
Lo dingo es un canid que pòt pesar entre 10 e 24 Kg. Son pus pichons que la majoritat dels lops, mas atanben màgers que los especimèns que vivon al sud australian. E, pendent la darrièra epòca, es estat confirmat geneticament que los dingos d’ara son fins a un 20% màgers que los dingos del sègle XX.
Pòdon aver una nautor d’entre 44 e 63 cm e una longor d’entre 86 e 122 cm. Lo mascle es màger que la feme e son plan territorials. La sieuna color generala es bruna o ròia e qualcunes especimèns an la color de la sabla. Cossí que siá, se son dingos purs an totjorn las pautas e la fin de la coa de color blanca.
Uèi se pòdon trobar de dingos en Austràlia mas atanben en Cambodja, Índia, Indonèsia, Laos, Malaisia, Birmania, Papua Nòva-Guinèa, Filipinas, Tailàndia, Vietnam e China. Totun, fins a uèi pas dengun balhèt pas cap chifra oficiala sus la populacion de dingos que i pòt aver en Austràlia o en la planeta.
Lo dingo es un canid social que demòra en pichons grops. La majoritat dels especimèns demòra solitàri e quora forman una familha, al grop sonque i a los parents – que son tanben lo mascle alfa e la feme alfa -, los pichons d’aquela annada e benlèu de l’annada anteriora. Jamai acceptaràn dins lo grop cap dingo estrangièr e, d’efièch, sonque poiràn se reproduire la feme e lo mascle alfa. Pas cap autre individú del grop poirà aquò far. E, se o fa, los pichons dingos seràn aucits totjorn pel mascle alfa.
Los dingos son de canids que sonque an de pichons un còp cada an. La feme a un periòde de zèl que dura aperaquí dos meses. Franc d’aquel periòde los mascles an pas cap de vam per copular. En mai d’aquò, son d’animals plan rapids – çò de normal es que sián pas nomadas – e plan intelligents e amb aquò demòstran que son mai pròches del lop que del can. A mai, s’adeptèron plan a l’environament australian, malgrat l’òme.
Lo dingo es encara uèi caçat per fòrça paisans australians. La tòca es arrestar las atacas de dingos a de vacas e de fèdas. Pasmens, diferents estudis demòstran qu’un grop de dingos sonque atacarà l’elevatge uman se i a pas pus res per caçar al territòri. E que, se aquò se debana, la majoritat dels còps la fauta es de l’òme e pas del dingo (que tanben pòt plan atacar un òme se es destorbat, malgrat que la majoritat dels còps siá, pacific amb nòstra espècia).
Çà que là, la dièta del dingo es carnivòra. Caçan fins a un 60% de mamifèrs. L’autre 40% son d’ausèls e de reptils. Per ansin, pòdon caçar plan (e se i a pas de dingos en una region aqueles mamifèrs creisson sens fin fins que son un problèma grand per l’environament), de cangorós, de wallabís, de fèdas e de vacas, de conilhs e tota sòrta de fauna australiana mejana. Quora viu amb d’umans tanben manja de ris e de verdura, de peissum e de frucha e carn.
A mai de l’òme, que pòt èsser considerat lo pièger predator del dingo, tanben patisson l’ataca d’autres predators, dont de crocodils, de chacals, de cans domestics o encara d’autres grops de dingos diferents. Los especimèns pus joves tanben patisson sovent l’ataca d’aglas e d’autres ausèls de preda.
Un animal social
Malgrat que la majoritat dels dingos son totjorn espepissats coma d’animals solitàris, tanben demòran en de pichons grops familhars. Un grop de dingos a entre 3 e 12 especimèns e causison se reproduire totjorn en d’airals luenhs dels umans. Son d’animals jerarquics e sonque lo parelh qu’es en pus naut de l’escala jerarquica pòt se reproduire. Los autres sonque pòdon suenhar los filhs del parelh d’alfas. Mas quand venon adultes, çò de mai normal es abandonar lo grop e assajar de trobar un nòu territòri per eles.
Lo territòri d’un grop de dingos pòt arribar als 250 Km2. Cridan cossí fan los lops mas jamai cossí fan los cans. Una feme dingo es sexualament madura amb doas annadas. Un mascle o serà pas fins als tres ans. Son d’animals nuechencs. Lo periòde de zèl se debana, segon qualcunes cercaires, als meses de març e mai. Puèi, la feme cerca una cauna o trauc d’ombat o entre de pèiras per aver los pichons. Pendent aquel periòde lo mascle mas atanben la femèla son plan territorials e arrestaràn la dintrada de cap autre dingo que siá pas del grop al sieu territòri.
La gestacion demòra entre 61 e 69 jorns e una feme ppot aver d’1 a 10 pichons. Çò de normal son mai de femes que de mascles. Los cercaires coneisson pas encara la causa. Quora los joves an 3 setmanas de vida començan a sortir a l’exterior e ja començaràn a explorar tot lo territòri aprés 8 setmanas de vida. De soslinhar que, quora aquò se debana, son sovent acompanhats per d’autres dingos del grop que los suenharàn totjorn.
Lo dingo es pas un canid nomada. Sonque abandona lo sieu territòri se i a pas res per caçar. Es alara quand arriban fins a de bòiras d’elevatge e caçan de fèdas. Mas aquò tanben son de viatges cuèrts. Los etològs jamai trobèron cap dingo a mai de 30 km dels sieu territòri nadiu.
En 1924 lo govèrn australian bastiguèt una clausura al long de milièrs e milièrs de quilomètres per desseparar l’Austràlia salvatje amb de dingos de l’Austràlia civilizada ont i avián pas de dingos. Finiguèt la clausura en 1946 e es venguda gaire utila pr’amor que, sovent, los dingos la crosan se vòlon anar a l’autre costat.
Uèi i a dingos per tot Austràlia (un estudi de 2023 confirmava que n’i aviá plan mai de çò qu’òm pensava) franc del sud-èst e lo sud-oèst d’aquel continent. Nòstra espècia i luchèt durant sègles. E lo dingo es estat secutat per l’òme almens dempuèi 1788. E, malgrat que los govèrns provincials considèran legala la sieuna caça aeriana per defensar l’elevatge, lo dingo volguèt pas jamai abandonar lo continent australian.
Car es una espècia autòctona qu’arribèt al costat de l’òme fa mai de 10.000 ans. Cossí se pòt dire qu’an pas lo drech a viure quora arribèt a la meteissa epòca que l’òme al continent australian ? Lo dingo jamai foguèt un enemic dels aborigèns australians, mai un aliat. Pòt pas l’èsser uman blanc occidental dublidar qu’es un èsser superior als altres e tanben s’aliar amb d’espècias coma lo dingo en Austràlia ? Aquò seriá, e serà totjorn, çò de pus logic.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
