Los coneguts ausèls del paradís oceanians –pr’amor que pòdon èsser trobats a l’illa de Nòva Guinèa mas tanben en d’illas pròchas e tanben en Austràlia – apartenon a un grop d’ausèls de 45 espècias desparièras inclusas en fins a 17 genres diferents. E çò de mai normal es qu’an pas la meteissa morfologia nimai conducha. Totun, son plan celèbres al mond de l’ornitologia pr’amor, justament, de la sieuna conducha que sonque pòt èsser qualificada coma estonanta al mond animal.
Los ausèls del paradís apartenon a l’òrdre dels passerifòrmes mas son plan restacats amb l’òrdre dels corvids. Qualcunes scientifics afirman que ne serián la sieuna origina, malgrat qu’aquò es sonque una teoria que jamai poguèt èsser demostrada.
Totun, aquesta e d’autras teorias sus los ausèls del paradís son plan rasonablas. La majoritat dels cercaires son d’acòrd a l’ora d’afirmar que los primièrs ausèls del paradís demoravan sus las brancas dels arbres e dançavan sus las meteissas per atreire l’atencion de las femes. Las lors colors e plomas estonantas los ajudavan a atreire lo sèxe contràri de biais eficaç.
Benlèu milions d’ans aprés, aquelas espècias causiguèron baissar al sòl per contunhar la sieuna dança. De remembrar que las espècias amb las colors las pus estonantas aguèron pas aquel besonh. E contunhèron sus las brancas dels arbres fins a uèi lo jorn. Las espècias que comencèron a pérdre aquelas polidas colors per un pelatge mai escur e mediòcre comencèron, totun, a crear d’espacis liures de vegetacion e limitats amb de vegetacion causida pels mascle per poder dançar ailà e cridar l’atencion de la femèla.
Dire qu’aquela tecnica evolucionèt e finiguèt amb la bastida de vertadièras estructuras naturalas ont los ausèls avián la copula, es dire pas gaire, car uèi divèrsas espècias d’ausèl del paradís bastisson de camins, d’avingudas, que mena a una cabana pichonèla bastida amb de fuèlhas e de brancas naturalas. E, aquò, es plan malaisit de creire se òm a pas jamai vist cap documentari sus aquela conducha.
Descriure uèi la màger particularitat d’aquel tipe d’ausèls – que son qualcunas de las espècias las pus estonantas, pr’amor de la sieuna conducha a la planeta – es plan malaisit. Podèm escriure centeneras de linhas e demoraram cuèrts. Cal veire un documentari actual per demorar absolutament estonat, car es un dels episòdis pus particulars de la natura e sonque se debana en aquelas illas.
L’origina del nòm
Los marinièrs de Magallanes, al sègle XVI, arribèron a Euròpa amb divèrsas pèls e plomas d’ausèl del paradís. Las sieunas colors èran tras que polidas e las femnas europèas demanèron mai de plomas per aver de polits capèls. Las colors èran argentadas, verdas, blavas, jaunas, d’aur…La sieuna caça comencèt alara, e pendent de sègles foguèron perseguits pels umans. De còps, es un miracle qu’encara ne demoren uèi lo jorn. Urosament la majoritat d’aquelas espècias foguèt protegida dempuèi lo sègle XX. E uèi es plan enebida la sieuna caça.
En 1830 lo cercaire Wallace escriguèt un libre sus aquela region, ont descriviá fòrça d’aquelas espècias e aquò ajudèt plan a las protegir. Son d’animals unencs, pas sonque per la sieuna morfologia o colors, mas, mai que mai, pr’amor de la sieuna conducha e danças. E pr’amor que son los sols ausèls que bastisson de luòcs a la natura ont poder dançar e de pichonelas cabanas (plan polidas !) ont poder copular. Sonque pr’açò ja son un grop d’ausèls unic al mond.
La majoritat dels mascles d’ausèl del paradís an las colors plan lusentas e polidas. Tot çò de contràri arriba per las femes, qu’an de colors mediòcres, escurs e sovent negres o bruns. La sieuna morfologia, pasmens, remembra e plan los corvids, pr’amor qu’an un bèc plan fòrt a mai de fòrtas pautas.
L’espècia d’ausèl del paradís pus petita (Cicinnurus regius) fa 15 cm de longor e pesa 50 gr. La màger (Epimachus fastuosus) arriba als 110 cm de longor e l’espècia la pus pesada (Manucodia comnii) pòt arribar als 430 gr de pés. Amb aquò se pòt compréne plan que lo grop es plan divèrs segon la morfologia e tanben la conducha.
Los ausèls del paradís demòran en un airal situat prèp de Nòva Guinèa. Tanben pòdon èsser trapats a las illas de l’estrech de Torres, l’èst australian e las illas Molucas. La majoritat an coma abitat regular la jungla, lo bòsc umit e las paluns. Sonque qualcunas espècias demòran en d’abitats obèrts.
La majoritat dels ausèls del paradís manjan de frucha – e sonque qualcunes tipes malgrat que i a milièrs d’espècias desparièras -. D’autras encara tanben se noirisson d’insèctes e qualcunas tanben d’invertebrats. En d’autres luòcs la sèlva creis pr’amor del trabalh dels mamifèrs, que manjan de frucha e la sieuna femsa ajuda a espandir lo bòsc. Aicí son los ausèls del paradís los qu’an l’onor de poder aquò far.
Cossí avèm ja dich, son celèbres uèi pr’amor de la sieuna conducha reproductiva, que pòt pas èsser plan descricha. Depend fòrça de l’espècia e l’abitat. Cossí que siá, es plan comun netejar un espaci de sèlva e lo limitar amb de brancas per poder i dançar aprés per atreire la feme. Tanben i a d’espècias qu’an de danças extraordinàrias e que fan aquò sus una branca.
Las pus evolucionadas que dançan sul sòl bastisson de nis que semblan de vertadièras cabanas naturalas, ont poder s’amagar a l’ora de copular. E qu’an de jardins e de camins naturals plan polits per atreire encara mai la femèla.
Dire que qualcunas d’aquelas espècias son poligamas e d’autras monogamas es pas dire gaire. Las qu’an de colors pus vivas son, de costuma, poligamas. Las qu’an de colors mens trabalhadas son mai monogamas. E las que son pus monogamas an pas cap dimorfisme sexual especial. La causa ? Las qu’an un plomatge pus espectaclós pòdon copular amb divèrsas femes.
L’ibridacion entre qualcunes d’aqueles ausèls del paradís es comuna, mai que mai en çò de las pus poligamas. Malgrat que la sieuna conducha pendent l’epòca de zèl es estada plan estudiada los darrièr ans, es pas gaire coneguda encara la sieuna etologia. Qualcunas espècias bastisson las cabanas amb de fuèlhas e falguièras. D’autras fan lo nis cobèrt (la femèla a aquela tòca la majoritat dels còps). Lo nombre d’uòus es tanpauc gaire conegut e pòt èsser situat segon l’espècia en un o tres. Los pichons demòran al nis demest 16 e 22 jorns e abandonan lo nis passat lo mes de vida.
L’espècia Ptilonorhynchus violaceus, o jardinièr setinat, bastís lo nis la femèla aprés la copula amb lo mascle, que contunharà la sieuna dança en un espaci obèrt creat per el meteis, amb la tòca de seduire tanben a d’autras femes. Tres setmanas aprés l’arribada dels uòus al nis, los pichons començan a lo daissar per assajar d’explorar lo luòc. En aquela epòca i a fòrça vent a la region e fòrça d’aqueles joves ausèls del paradís cairàn al sòl e moriràn. Sonque qualcunes demoraràn sus las brancas e poiràn, fin finala, volar fins a una autra branca, ont la maire los cridarà per poder los noirir.
Mai endavant encara, la feme de jardinièr setinat cridarà als pus joves per aufrir de noiridura quan aqueles son prèp, mas ja en d’autres arbres. Quora arriba la prima, de maires joves abandonaràn lo nis per se n’anar a viure en grop amb d’autres ausèls de la sieuna espècia – los jardinièrs satinats son plan socials mas la majoritat d’espècias que bastisson d’estructuras al sòl son plan solitàrias-. Ailà viuran fins a 20 ans en un grop d’aperaquí 20 o 30 especimèns tota la sieuna vida.
La vida del mascle de jardinièr setinat es plan diferenta. Quora auràn 4 o mai ans de vida daissaràn lo grop mairal per se n’anar a viure sols la rèsta de la sieuna vida. Ja sexualament adults començaràn a bastir una sòrta de pichona cabana naturala amb un jardin al torn per cridar la feme. Los pus joves bastisson aquelas estructuras plan pròches dels pus ancians. Pr’amor qu’aital pòdon aprene cossí o far e pr’amor que los especimèns pus vielhs totjorn ajudan e defenson los pus joves e inexperimentats.
Lo jardin del jardinièr setinat es plen d’objèctes amb de colors estonantas; sovent d’objèctes umans. Las colors pus meravelhoras son causidas per atreire mai encara la feme. Un jardin polit e una cabana estonanta poiràn jamai èsser negadas per una femèla. E se aquel es pas lo pus polit de la region, las escassenças reproductivas creisson e fòrça.
La dança sus aquel espaci artificial bastit pel mascle de jardinièr setinat demorarà sonque una o doas minutas. Çò qu’a de besonh lo mascle per demostrar qu’es lo melhor mascle. Quora la feme accepta la copula, anarà, pauc a cha pauc, dempuèi la branca ont espepissa tot vèrs lo jardin primièr a la cabana aprés. E la dança d’aquel ausèl del paradís – e de fòrça autras espècias – sonque pòt èsser qualificada d’estonant. E pr’açò capitarà.
Sèm pas l’unica espècia que bastís de cabanas o de jardins. Los ausèls del paradís tanben o fan. E la sieuna dança e colors son unencas al mond dels èssers vius de la planeta. E cal poder los suenhar e protegir pr’amor que son una espròva de l’intelligéncia mas atanben de la beutat de la fauna del mond.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
