Era Fabrica dera Lan en Vielha mos mòstre eth procès d’industrializacion que viuec eth territòri aranés dedicat ara produccion textila, en tot tier en compde eth hèt qu’era ramaderia coma provedidora de matèria prumèra deth sector a estat capitau entara economia aranesa ath long dera istòria. Es descripcions der escrivan e viatgèr Francisco de Zamora parlen dera existéncia d’ua mòla de batan en Vielha ara fin deth sègle XVIII, e es informes deth politic navarrés Pascual Madoz, dera preséncia de quate telèrs de teishudi e de draps de lan.
Era bastissa dera Fabrica, ena riba quèrra deth riu Nere, siguec construïda a mejans deth sègle XIX per Josèp Portolés Viló, de Vielha, que totun auie aprenut eth foncionament deth sector ena pròplèu vila de Miramont de Comenge, d’a on proviege era sua hemna.
Maquines Cardadores de lan
Es visitants dera installacion aprenen eth foncionament des maquines cardadores de lan vèrge, que transformauen en madèishes e qu’èren impulsades pera energia idraulica deth riu Nere; e tanben pòden conéisher tot eth procès de produccion d’aguesta madeisha energia, de besonh entath foncionament dera fabrica.
Er aiguat der an 1963 destruïc parciaument es installacions, e era energia idraulica siguec substituïda pera electrica. Finaument, er an 1999, eth Conselh Generau d’Aran aqueric e restaurèc era fabrica entà convertir-la en un musèu testimòni dera istòria industriau aranesa.
Era Mòla Harièra de Salardú ei documentada a compdar deth sègle XVII, encara que poirie èster en foncionament des deth sègle anterior, e provedie diuèrsi nuclèus coma eth madeish Salardú, Tredòs, Gessa, Bagergue, Unha e Montgarri. Tanben utilizaue era fòrça dera aigua, en aguest cas dera Garona, ena Ribèra d’Aiguamòg, en ua bastissa de planta quadrangulara e un tet de lòsa.
Era Mòla compdaue damb tres pèires de mòler, e encara se pòden observar quauques ues des pèces originaus de pèira de granit, husta e lòsa, maugrat qu’a agut de besonh diuèrses restauracions peth pas deth temps. Es visitants pòden observar com se transformaue eth horment en haria en tempsi non guaire reculadi.
E era nhèu, protagonista de un aute sector capitau entara economia aranesa, tanben dispòse deth sòn pròpri musèu, en Unha, probablament unenc en tota Euròpa. Cada ua des tres plantes deth Musèu dera Nhèu, a tot escàs sèt quilomètres dera estacion de Baqueira-Beret, ei dedicada a interpretar era nhèu damb quate seccions des d’ua optica desparièra damb audiovisuaus e documenti escriti. Era prumèra, jos eth títol “Qué ei era nhèu?”, partís deth sentit mès naturau: com se forme era nhèu e com s’intègre laguens des ecosistèmes. Era dusau, “Quan era nhèu se patie”, explique com es persones auien d’adaptar-se as circonstàncies –en vestiari, per exemple– o es efèctes d’isolament provocadi pes nheuades.
Fin finau, era istòria des espòrts d’iuèrn en territòri, des prumèrs esquiadors enquiara diversificacion d’aguestes practiques esportives, aucupe era tresau seccion, mentre qu’era darrèra mòstre es modèrnes estacions d’esquí d’Aran. Es exposicions temporaus e es conferéncies se hèn en Casau dera Vila. Es sies musèus qu’intègren eth Musèu dera Val d’Aran mos aufrissen ua vision d’ensemble dera realitat aranesa ena sua istòria e era sua cultura.
Un article de Francesc Sangar*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
