Dempús deth desbarcament de Normandia (junh de 1944) e damb era ajuda des republicans espanhòus, sustot enes territòris occitans (Foish, Tolosa…), França siguec liberada dera aucupacion deth Tresau Reich. Fòrça exiliadi demorauen que tanben Espanha siguesse liberada deth regim franquista.
Es comunistes espanhòus refugiadi en França ideèren eth projècte “Reconquista d’Espanha” damb er objectiu d’introdusir per tot eth versant sud dera serrada pirenenca uns ueit mil combatents. Era operacion militara pretenie convertir Aran en prumèr cadion d’aqueth atac, pera sua orientacion geografia de cap tà França. Un còp conquistat bèth territòri, se pretenie tornar a proclamar era Republica e establir un govèrn provisionau. Confiauen ena susmauta dera poblacion civiu contra era dictadura franquista e ena ajuda des aliadi dera guèrra mondiau, e mantien ua morau plan nauta pes exits artenhudi en França.
Mès era realitat ère evidenta. E es possibilitats d’arténher es objectius èren escasses (lèu nulles), pera preséncia enòrma der exercit espanhòu ena termièra, en tot témer eth regim franquista ua invasion des aliadi. Damb aquera prevision, ua ampla zòna des Pirenèus espanhòus auie estat desabitada, e es envasidors, es nomentadi maquis, non traparien aisidament provisions entà neurir es tropes. Laguens des exiliadi espanhòus non comunistes en Occitània, n’i auie qu’èren contraris ara operacion e non i participèren. Fin finau, s’enrotlèren uns dètz mil combatents.
A despiet d’aguestes circonstàncies, siguec creada era Division 204 dera Agropacion de Guerrilhèrs Espanhòus, damb onze brigades d’uns tres cents soldats cada ua, e era maitiada deth 19 d’octobre de 1944, jos eth comandament de Vicente López Tovar comencèc era invasion damb uns dus mil soldats en Aran, plan ben armadi mès sense pro vitalha. Tanben es vesins Palhars e Cerdanha sigueren envasidi per antics soldats republicans entà enfortir era operacion.
Era envasion deth Baish Aran
Rapidament envasiren eth Baish Aran e receberen refòrci premanidi per se de cas arribauen a estabilizar era conquista. En bèri nuclèus, era Guàrdia Civiu espanhòla presentèc resisténcia e se produsiren combats laguens des carrèrs madeishi. Es maquis auien era orde iniciau de non disparar entà sajar qu’es efectius franquistes cambièssen de costat de cap tar envasidor, mès non semble que se produsissen desercions d’aguesta sòrta.
Mès eth Naut Aran ère mès complicat, pera sua orografia. Salardú siguec protagonista d’un destructiu combat, sense qu’es maquis podessen conquistar era vila, e tanben Arròs e Gausac, damb baishes en toti dus costats, mentre que Vielha non siguec aucupada pera enòrma preséncia de destacaments militars franquistes, dirigidi peth generau José Moscardó de grana experiéncia en operacions militares. E peth Pòrt dera Bonaigua arribauen es refòrci der exercit franquista que, damb es ja existenti, artenhie es trenta mil efectius.
Damb aqueres condicions desfavorables, Vicente López Tovar manèc era retirada a trauès deth Pònt de Rei, en direccion tà França, entà evitar mès mòrts. Tornauen uns tres cents maquis damb ua trentia de guàrdies civius presoèrs, liberadi posteriorament. Eth dia 30 d’octobre er exercit franquista auie recuperat eth contròtle de tot eth territòri aranés. Es brigades enviades tath Palhars e era Cerdanha, en cambi, patiren nombroses baishes (dus cents seishanta mòrts, un nombre indeterminat de heridi e ueit cents presoèrs), en trapar-se isolades e atacades per exercit.
E quina siguec era postura dera poblacion civiu aranesa? Reaument d’ua cèrta indiferéncia. Es circonstàncies economiques, era pòur dera repression se fracassaue era operacion e eth cansament pes recenti orrors dera Guèrra Civiu espanhòla, provoquèren aquera actitud.
Maugrat er evident fracàs, era invasion d’Aran siguec era soleta escadença en qué eth regim franquista perdec eth contròtle d’ua part deth territòri espanhòu pendent es sòns lèu quaranta ans d’existéncia.
Un article de Francesc Sangar*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
