E LA LENGA TORNÈT VIURE ! ( A CORNOALHA)

Lo cornic, lenga parlada en Cornoalha es un cas unic a Euròpa e benlèu al mond. Lo nombre de parlaires demeniguèt pendent los sègles fins practicament sa extincion. L’UNESCO classèt la lenga coma escantida pendent d’annadas. Mas los cornics son braves e an una volontat de fèrre. Dempuèi 1904 los parlaires tornèron créisser e uèi ja es una lenga que tòrna èsser parlada per mai de 5000 personas. Sapiéncia parlèt amb l’associacion cornica Kowethas an Yeth kernewek sus sa situacion actuala. Lor camin es estonant e pòt aufrir d’estrategias a d’autras nacions europèas sus cossí sauvar (ressuscitar) una lenga minoritària.

Quora parlam del cornic, una lenga celtica parlada a Cornoalha fa prèp de 2000 annadas, tot es susprenent. Lo biais que los angleses (amb de violéncia) volguèron tuar la lenga, la resisténcia dels parlaires o encara mai, cossí aquela nacion ressucitèt sa lenga fins la sieuna situacion actuala. Cal encara far fòrça causas per la menar al nivèl qu’an d’autras, coma lo galés, mas un dur camin es ja estat fach e la lenga ressuscitada après morir (o gaireben).

Totun, l’istòria que la darrièra parlaira de cornic, Dolly Pentreath, moriguèt en 1777 e amb ela la lenga, es uèi majoritàriament pas acceptada. N’i aguèt pas gaire de parlaires, vertat, mas n’i aguèt. Encara en 1776 William Bodinar aviá aprés la lenga d’unes pescaires e encara escribissiá en cornic. En 1891 seriá mòrt John Davey, que coneissiá plan la lenga tradicionala. Pauc apuèi, en 1904, Henry Jenner publiquèt lo Pichonèl Libre del Cornic, uèi considerat per totes coma lo començament del reviscolament real d’aquela lenga celtica.

“Encara i aviá gent que parlèt cornic pendent tot lo sègle XIXen, çò diguèt a Sapiéncia Emma Jenkin, coordinadora de Kowethas an Yeth Kornewek, una associacion que trabalha per la promocion de la lenga dempuèi d’annadas. I aviá de personas que la parlavan e encara d’autras que l’avián estudiat dempuèi 1700. Dolly Pentreath, mòrta en 1777, foguèt pas la darrièra parlaira de cornic pr’amor qu’apuèi encara i aguèron pus personas que la parlèron. Demorèron de familhas qu’utilizèron lo cornic dins l’ostal maugrat que i a pas cap pròva d’aquò (uèi se’n fa recèrca). En mai d’aquò i a de mai en mai personas que dison aver aprés la lenga dins la familha. Lo quite Henry Jenner, qu’escriguèt lo Pichonèl Libre del Cornic totjorn diguèt que l’aviá aprés quora èra un mainatge de son paire !”.

Una clara reviscolada

La publicacion del Pichonèl Libre del Cornic per Henry Jenner en 1904 foguèt un cambiament radical de tendéncia. Jenner foguèt un afogat de las lengas celticas e un vertadièr activista. A son torn se formèt un pichon grop de personas que comencèron parlar pendent la vida vidanta la lenga (maugrat aver l’anglés coma primièra lenga).

Passats los ans lo movement lingüistic cornic decidiguèt que çò que caliá far per ajudar la lenga èra cercar un estandard. Per ansin, en 1929 Robert Morton Nance publiquèt un sistèma de Cornic Unificat basat en la lenga utilizada pendent los sègles XIIIen –XVIen, quora foguèt pus parlat. Apuèi arribariá un Diccionari (1938). Son trabalh atanben seriá una fòrta basa per la reviscolada d’aquela bèla lenga.

Dempuèi alavetz la pichona comunautat de parla cornica visquèt atanben de pichonas luchas dialectalas periodicas pr’amor qu’unes disián qu’èra melhor una ortografia e d’autres una autra. Pendent las annadas 1980 Ken George publiquèt encara lo sistèma Kernewek Kemmyn o Cornic Comun, que se basava çò de mai possible en la fonetica de la lenga e, maugrat que foguèt adoptat per fòrça parlaires, foguèt atanben plan criticat per d’academics del cornic que disián qu’o èra tròp.

Coma se pòt veire, e coma se debana tanben en d’autras lengas pas oficialas europèas (l’occitan) foguèt una discussion absurda qu’ajudava brica l’espandiment de la lenga pr’amor que los que volián l’aprene o volián far d’un solet biais e pas pus d’un. En 2002 lo cornic foguèt reconegut pel govèrn britanic segon la Carta Europèa de las Lengas Regionalas. Totun, per aver de subvencions caliá una soleta forma ortografica oficiala. E los cornics decidiguèron d’i trabalhar.

“Lo cornic parlat uèi lo jorn es pas tant desparièr d’aquel parlat sègles endarrièr. La soleta diferéncia, çò afirmèt Jenkin, coordinadora de Kowethas an Yeth Kerneweck, es que podèm aprene parlar una lenga estandarizada qu’a coma basa los escriches del sègle XVIen. La basa d’aquel estandard foguèt creat per Robert Morton Nance pendent las annadas 1930. Qualqu’unes parlan un cornic basat en sègles posteriors e d’autres un cornic pus literari, mas totes al còp seguissèm un estandard que totas las associacions lingüisticas actualas ne son d’acòrdi”.

Quora comencèt lo procès modèrn d’estandarizacion del cornic calguèt crear un organisme oficial per o far. Aital, en 2005 foguèt creat l’Ofici Public del Cornic, que decidiguèt dempuèi 2008 començar trabalhar amb totes los actors lingüistics de la comunautat cornica per crear un estandard definitiu de la lenga. Foguèt alara quand l’UNESCO cambièt lo classament de la lenga. Èra pas pus escantida mas sonque “en perilh d’extincion” e pro. Las causas començavan cambiar.

En octobre 2015 lo Conselh del Cornic anoncièt que convidariá los foncionaris d’utilizar de paraulas e de frasas amb los ciutadans e en 2014 lo govèrn britanic ja aviá reconegut los cornics coma una minoria nacionala protegida. Mas atanplan confirmèt que donava de competéncias lingüisticas a la region e que lèu arrestariá de donar de subvencions (fach que se passèt en 2016). Caliá trabalhar rapid. Pr’aquò foguèt anonciada una nòva e definitiva ortografia per la lenga. Èra lo quatren assaig per crear un estandard escrich e la sieuna creacion foguèt considerada per Eric Broke, vocal de l’Ofici Public del Cornic coma “una passa de gigant per l’espandiment del cornic. Lo futur confirmarà que foguèt alavetz quora la lenga comencèt s’espandir plan per tot Cornoalha”. Dempuèi alara lo nombre de parlaires es de mai en mai grand.

“Conéisser lo cornic es basic per nosautres per comprene lo nòstre eiretatge e identitat, çò confirmèt Emma Jenkin a la nòstra revista. La lenga es una caracteristica essenciala per identificar Cornoalha coma una nacion cèlta amb una cultura desparièra d’Anglatèrra. Sens la lenga se pòt pas comprene plan lo paisatge cornic nimai los noms de luòc o encara la familha. En 2019 se pòt dire que i a 50 personas que la parlan plan plan, 500 que la parlan plan, 5.000 amb una coneissença bona de la lenga e 50.000 que coneisson encara una o mai d’una paraula en cornic. Mièg milion encara pòt arribar conéisser qualqu’una paraula en cornic”.

Un status de lenga minorizada

Maugrat que la tendéncia, urosament, es que i a de mai en mai parlaires (l’Ofici Nacional d’Estadistica confirmava en 2013 que solament i avián fins a 300 parlaires), es encara una lenga que demòra dins una situacion de lenga minorizada, maugrat los esfòrces publics e privats. I a una literatura cornica fòrça rica e la lenga e es utilizada en d’amassadas de cançon celticas tradicionalas.

Mas sa preséncia en de mejans de comunicacion encara es plan redusida. Aital, i a tres jornals que publican cada mes en cornic: An Gannas, An Gowsva e An Garrick. E maugrat que i a de mai en mai libres e bendas dessenhadas en aquela polida lenga celtica cal mai d’espacis en cornic dins la ràdio e la television regionalas.

“Es fòrça necessari pel desvolopament de la lenga d’espacis dins los mejans de television, çò soslinhèt Emma Jenkin a Sapiéncia. I a pas cap programa en lenga cornica dins la television e la nòstra cultura e identitat son totalament oblidadas. Maugrat aquò, se pòt escoutar cornic dins An Radio/TV en Internet (Pellwolok) e tanben i a d’espacis produsits de temps en quora en cornic dins la ràdio BBC (An Nowodhow) mas aquò a coma causa que lo govèrn balha pas pus d’argent e podèm pas pagar la licéncia estatala per far de programacion dins la BBC”.

Uèi lo jorn de mai en mai mainatges an de noms cornics e fòrça toponims tornan aver son nom tradicional en aquela lenga coma Pennwydh (abans Penwith) o encara Trev (abans Treave). La mòda dins aquela region es tornar descobrir las originas celticas e la lenga comènça èsser pus aimada per totes (la populacion de Cornoalha es uèi de mai de 563.000 abitants).

La Bíblia es estada publicada en cornic per primièr còp en 2011 (en 1549 pus de 4000 cornics foguèron tuats per l’armada anglesa apuèi la negacion d’aver lo Libre de Pregariás en anglés) e fòrça libres celèbres a la planeta tota son estats revirats ad aquela lenga celtica (Alicia al País de las Meravilhas), L’Illa del Tresaur, La Guèrra dels Monds e encara l’Hòbbit). Maugrat la tendéncia cal far mai encara e sustot èsser totjorn alèrta.

“Kowethas an Yeth Kernewek es una associacion de promocion del cornic qu’aufrís de classas e organiza d’evenements per lo far conéisser, coma lo Pennseythen Gernewek, l’amassada annadièra mai granda de parlaires del cornic, çò diguèt Jenkin. La nòstra tòca es far avançar dins l’educacion publica la lenga cornica e per o far cal encoratjar totjorn la gent per l’utilizar de manièra publica; solament aital poirà s’espandir mai encara. Henry Jenner, l’òme que creèt la basa per la reviscolada actuala de la lenga diguèt ja en 1904: Perqué cal aprene lo cornic ? Pr’amor que sèm cornics”.

Una istòria estonanta

Encara pendent lo sègle Ven e abans de l’arribada dels primièrs anglosaxons la lenga britonica èra parlada dins tota l’illa. Mas lèu demorèron desseparats los cornics d’autras regions celticas coma Galas o Cumbria (lo cumbrian es atanben una autra lenga celtica escantida e que uèi i a divèrsas associacions que lo vòlon reviscolar). Aprés la batalha de Deorham, en 577, los desparièrs dialèctes d’aquela lenga demorèron desseparats e foguèt alavetz quand nasquèron lo cornic e lo breton (la Bretanha dins l’Estat Francés).

Curiosament, lo tèxt mai ancian ont foguèt trobada una paraula escricha en cernic es tanben dins un libre qu’en occitan a una de las reviradas mai anticas. Es lo Libre de la Consolacion de la Filosofia (al sègle IXen) o De Consolatione Philosofiae, de Boeci.

Pendent l’epòca medievala foguèt l’epòca daurada de la lenga. I aviá de mai en mai parlaires ( se pensa qu’en 1400 arribèron a 32.000). Mas apuèi divèrsas causas ne provoquèron una prigonda crisi fins lo sègle XVIIIen.

Pendent lo reialme d’Enric VIII, en 1542, Andrew Boorde confirmèt qu”a Cornoalha i a encara doas lengas, lo cornic e l’anglés e fòrça òmes e femnas de la region pòdon pas dire cap paraula en anglés. Sonque sabon parlar cornic e pro”.

Benlèu pr’aquò lo parlament anglés decidiguèt crear l’Acta d’Uniformizacion en 1549. La tòca èra cambiar lo latin per l’anglés dins la Glèisa e aital donar pus fòrça a la lenga anglesa. Totun, es plan coneguda la Revòlta del Libre de Pregariás que i aguèt e que provoquèt fòrça victimas (apuèi una autra revòlta debanada en 1497 e qu’entraïnèt una repression brutala). Mai de 4.000 cornics foguèron assassinats per òrdre del rei Edoard VI. L’armada aguèt pas cap de pietat : los caps de la revòlta foguèron executats e encara milièrs de cornics mai.

Segon los rebèls sonque i aviá una demanda; tornar aver los servicis dins la Glèisa en latin e pas en anglés pr’amor que lo comprenián pas. Aquela revòlta e la posterior repression cambièron lo destin del cornic. D’autras causas socialas encara ajudèron crear una situacion pièger: i aviás pas cap bíblia en cornic e l’immigracion anglesa a Cornoalha èra de mai en mai granda. En 1689 William Seawen descobriguèt que lo cornic èra a mand de morir e creèt un grop de rescat qu’arrevirèt divèrsas peças biblicas e de cançons per assajar de la sauvar. Totun, lo declin foguèt pus que prigond.

Encara en 1602 divèrses testimonis de viatgers avisavan sus la situacion lingüistica en Cornoalha: “Maugrat que la majoritat parlan pas pus cornic, parlan pas anglés amb los estrangièrs. Solament respondon quora son demandats Meea navidna caw zasawzneck” (çò que vòl dire literalament Parlarai pas saxon).

Las darrièras familhas demorèron encara isoladas en tot parlar aquela tras qu’ordinària lenga dins l’ostal pendent los sègles XVIIIen e XIXen. Oficialament la darrièra parlaira moriguèt en 1777 mas de nòus estudis confirman qu’encara n’i aguèt d’autres que parlèron la lenga pus tard. En 1904 Henry Jenner volguèt ajudar la lenga (gaireben escantida a l’epòca) e publiquèt lo celèbre Pichonèl Libre del Cornic). Lors amics volguèron l’ajudar reviscolar la lenga. E uèi es una lenga que, maugrat èsser encara en perilh es estada reviscolada. De mai en mai cornics la parlan e son exemple pòt ajudar d’autras lengas minorizadas europèas.

Fin finala, dempuèi l’associacion Kowethas an Yeth Kernewek volguèron enviar una salutacion plan cordiala a tota la comunautat occitana e occitanista. Se considèran de parlaires d’una lenga indigèna europèa que ne saluda una autra. E tanben volguèron desirar, a travèrs la revista, çò de melhor a l’ora d’aver de subvencions publicas per promocionar la lenga d’òc coma cal. Nosautres atanben desiram çò de melhor pels cornics e la lenga celtica de Cornoalha.

Un article de Christian Andreu

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.