Eth Conselh Generau d’Aran ei era institucion que represente ath pòble aranés. Neishut pendent era Edat Mejana, en incorporar-se definitivament eth territòri laguens dera Corona d’Aragon, e en tot basar-e en ordenament juridic aranés e es sòns drets istorics recuelhudi ena Querimònia, siguec abolit er an 1834 mejançant ua Reiau Cedula emetuda pera Reina Governadora (regenta) Maria Cristina, pendent era Regéncia deth començament deth règne d’Isabèl II d’Espanha.
Ère ua epòca en qué eth liberalisme deth sègle XIX combatie contra es drets des territòris e es sues institucions istoriques, damb era pretension d’impausar ua vision centralizadora, uniformista e jacobina, qu’en França aportaue es resultats previsti e qu’Espanha imitaue. Mos cau remercar qu’es institucions e era legislacion araneses auien suberviscut mès qu’es catalanes, abolides damb eth Decrèt de Naua Planta de 1716.
Era dissolucion des institucions araneses siguec efectiva era an 1845, quan eth politic espanhòu deth Partit Progressista Pascual Madoz siguec nomentat Governador Generau dera Val e Jutge deth Partit Judiciau de Vielha. Mès es aranesi demorauen poder recuperar bèth dia eth sòn dret legitim ar autogovèrn. Eth madeish an 1845, creèren era Junta de Bailes d’Aran entà contunhar realizant es foncions qu’amiaue a tèrme eth desapareishut Conselh.
Era defensa des tèrres comunaus
Aguesta Junta, maugrat es sues limitacions legaus e de mejans, realizèc un important prètzhèt d’emparança des interèssi deth territòri aranés, coma era defensa des tèrres comunaus contra era Desamortizacion de Mendizábal, era preservacion dera exempcion deth Papèr Sagerat o dera liura circulacion fronterèra, o era presentacion deth projècte dera carretèra dera Bonaigua. Era dubertura d’aquera naua via siguec un gran succès e compdèc damb era preséncia deth madeish rei espanhòu, Alfons XIII, pendent era inauguracion deth tunèl eth dia 5 de junh de 1924.
Proclamada era Dusau Republica Espanhòla e damb era recuperacion des institucions catalanes d’autogovèrn, era Generalitat de Catalonha, d’Aran estant se vedec tanben era possibilitat de recuperar es institucions araneses. Eth president Francesc Macià visitèc eth territòri aranés eth dia 11 d’octobre de 1931 e era Junta de Bailes creèc ua comission sus eth tèma e sus er encaishament der Aran autonòm laguens dera Catalonha autonòma republicana.
Sigueren fòrça significatives es paraules prononciades deuant era visita presidenciau peth deputat Joan Nart Rodés: “Eth nau Estatut de Catalonha (en tot parlar deth que se promulgarie er an 1932) non pòt ne a d’èster un estatut centralista, senon que cau respectar es unitats comarcaus istoriques e viues, coma era Val d’Aran, en tot perméter era reconstitucion des sues institucions e er exercici des sues libertats. (…) d’ua tèrra virada tota de cap tà França. Retietz-la damb eth còr e damb es braci.”
Er an 1940, en plea dictadura franquista, abolit er Estatut de Catalonha de 1932, era Junta de Bailes siguec dissolvuda, mès es sues foncions sigueren traspassades ara Mancomunitat Forestau dera Val d’Aran, creada er an 1926 e que, en principi, sonque s’auie d’encuedar de tèmes referenti as bòsqui e as prats comunaus, mès que podec subervíuer ara dissolucion d’institucions executada peth regim espanhòu.
Eth Conselh Generau d’Aran retornarie er an 1991, cent cinquanta sèt ans dempús dera sua abolicion, e d’alavetz ençà a tornat a aucupar eth lòc que li correspon coma institucion que represente ath pòble aranés.
Un article de Francesc Sangar*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
