ISTÒRIA DE LA VIDA (9); TANBEN DICHA EVOLUCION
Quand comencèt l’edat del Triassic, la primièra de las tres edats que i aguèt dinosaures a la Tèrra, foguèt tanben quora comencèt lo Mesozoic, çò es l’edat entremièja de l’istòria de la nòstra planeta. Es un periòde que se passèt entre fa 248 e 213 milions d’annadas e s’i debanèron d’episòdis clau coma lo començament de la fin del continent unic Pangèa o l’arribada dels primièrs dinosaures dont Saltopus e Halticosaurus, mas tanben dels primièrs mamifèrs. Pendent la fin d’aquela edat nasquèron tanplan qualqu’unas de las creaturas mai gigantassas que jamai demorèron a la Tèrra, çò es los primièrs reptils voladors, los pterosaures.
Pendent lo Triassic lo clima foguèt d’aperaquí parièr a la planeta tota. La diferéncia de temperaturas demest los pòls e l’eqüator foguèt pas tant prigond coma uèi lo jorn. Lo pas del temps entraïnèt un clima plan mai sec e los desèrts espandiguèron pauc a cha pauc, del còp que mai e mai lacs e flumes venguèron tanben plan secs.
Per ansin, aquel clima caud provoquèt de mars brica prigondas, ont lo fenomèn de l’evaporacion se passava fòrça mai lèu: pr’açò i aguèt una concentracion màger de sal a l’aiga. Aquò provoquèt l’extincion de fòrça espècias marinas e, puèi, la naissença de nòvas formas de vida.
De mariscs nòus, coma las ustras, o d’autres mollusques sepelits a la sabla marina comencèron a èsser abondius. Tanben i aguèt fòrça gasteropòdes (de cagaraulas e lor familha) nòus, Pendent lo Triassic tanben nasquèron nòus tipes de coralh, de cambaròtas e de langostas. E los primièrs eriçons de mar modèrns. E sonque i demoravan divèrsas amonitas, que pogueren pas subreviure fins a l’edat seguenta, lo Jurassic.
A la mar i aviá de peisses e de làmias, mas atanben un nòu tipe de reptils marins, los notosaures, d’ictiosaures e de placodonts. Una espècia que cal soslinhar es lo Tanystropheus que, malgrat viure sus tèrra se noiriá de peisses.
De tropèls de rEptils sus tèrra
Los animals que vivián sus Pangèa podián anar pertot. I aviá de centenats de milièrs de tropèls gigants de Lystrosaurus e d’autres reptils erbivòrs que demoravan prèp de lacs e flumes. Lors fossils foguèron trapats en China, Índia e Africa del Sud mas tanben en Antartida. Puèi arribèron los primièrs crocodils e las primièras tartugas de tèrra (qu’avián lor origina a la mar).
D’espècias de cinodonts carnivòras coma Cynognatus i demoravan sonque pr’amor qu’avián sobreviscut lo Permian. Èran los reis dels predators, mas tanben i aviá d’autres predators fòrça pichonèls, de vertadièrs reptils que caçavan encara d’insèctes. Foguèt aquel grop qu’evolucionèt pendent lo Triassic e que donèt pas als dinosaures.
Al Triassic i aguèt mantunas espècias terrèstras que escandilhèron. E nasquèt un nòu grop de reptils, fa aperaquí 225 milions d’ans. Los cercaires los coneisson amb lo nom de Tecodonts. De primièr èran d’animals brica adaptats a son environament, que demoravan encara a l’aiga o prèp d’aquela. Lèu daissèron endarrièr l’aiga e comencèron a s’espandir per tota sòrta d’ecosistèmas. Foguèt una espandida que durariá milions d’annadas, mas qu’entraïnèt una evolucion rapida de lors patas. Lèu venguèron mai e mai rapids. Podián córrer amb quatre patas o encara sonque amb doas. Sonque 20 milions d’annadas aprés ja avián evolucionat vèrs un nòu tipe de reptil; los dinosaures.
Malgrat la cresença generala que los dinosaures visquèron al Jurassic pr’amor del cinèma, aquel grop de reptils nasquèt a l’edat anteriora, lo Triassic, visquèt plan al long de tota l’epòca jurassica e desapareguèt a la fin de l’edat posteriora, lo Cretacèu, fa sonque 65 milions d’ans. Aquò vòl dire que los dinosaures demorèron a la Tèrra aperaquí 183 milions d’annadas, un fach que se pòt pas restacar amb lo temps que fa que viu l’umanitat. Lo Triassic, doncas, a mai dels dinosaures, tanben entraïnèt la naissença de dos grops mai d’animals pro importants dins l’istòria de la vida de la Tèrra, mamifèrs e pterosaures.
L’istòria dels animals voladors es apassionanta. De pichonèls reptils que visquèron pendent lo Permian, coma Weigeltigarus, foguèron las primièras espècias qu’assagèron lo vol. Totun, que sonque capitèron a far de longs sauts demest los arbres. Pauc mai. Los pterosaures, pasmens, foguèron lo primièr grop de reptils que poguèt, fin finala, volar. Lor estructura alara èra totalament desparièra e pr’aquò lors vòls fòrça mai longs.
De reptils estonants
Maugrat que la majoritat pensem que los dinosaures foguèron d’animals coma T. Rex o Diplodocus, al Triassic nasquèron grops e familhas de pterosaures totalament estonantas, coma Eudimorphodon, que visquèt durant la fin del Triassic. Tanben Peteinosaurus o Preondactylus. Foguèron los ancessors dels animals voladors mai grands que jamai visquèron sus la planeta (e que visquèron pendent la fin del Cretacèu).
Foguèron, malgrat aquò, d’espècias pichonèlas qu’arribavan pas al mètre de longor d’alas. Eudimorphodon foguèt la primièra espècia de pterosaure jamai classada per la sciéncia, trobada e confirmada. Visquèt fa 220 milions d’annadas e aviá de dents plan longas per caçar de peisses (114). Aquò confirmèt que foguèt una espècia que visquèt a la còsta. Totun, e malgrat èsser un dels primièrs pterosaures, la sieuna linha evolutiva finiguèt durant lo Triassic. D’autras espècias, mas pas Eudimorphodon, contunharián lor evolucion vèrs pterosaures màgers.
Los pterosaures d’aquela epòca avián totes de caracteristicas comunas: èran plan pichons (coma d’aucèls uèi), manjavan d’insèctes o de peisses, avián grandas dents e una longa coa tipica. Pteinosaurus èra encara pus pichon qu’Eudimorphodon (60 cm) e Preondactylus encara mai (45 cm). Totun, la basa per l’evolucion e l’espandida d’un dels grops animals mai grands que jamai visquèron, al costat dels dinosaures, ja èra segura. Sonque l’arribada dels quites dinosaures, fa 213 milions d’annadas, entraïnariá un cambiament biologic dins lo mond animal encara màger a la Tèrra.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
