Quand los primièrs òmes preïstorics dintrèron en America del Sud trobèron un mond meravilhós plen de fauna e vegetacion que los esperava. I avián d’armadilhos gegants, de peresoses, e smilodons. Pauc après, avián cambiat totalament l’environament ont vivián. Aquò demòstra scientificament que l’espècia umana es, coma d’autres, una perilhosa espècia animala.
Totun, dintrèt l’òme en America del Sud dos còps. Lo primièr foguèt –segon confirma l’estudi publicat a la revista Nature – entre fa 14.000 e 5.500 ans. Aquò es l’epòca ont i aguèt un lèu declin de la megafauna sudamericana. La dintrada de nòus caçaires-culheires foguèt coma la dintrada d’una espècia invasiva amb una populacion totala d’aperaquí unas 300.00 personas que finiguèt totas las ressorças naturalas fins a la sieuna fin totala.
Entre fa 5.000 e 2.000 ans i aguèt una segonda dintrada d’umans – homo sapiens sapiens en aqueste subcontinent. Mai d’un milion de personas i dintrèron e es l’epòca de la creacion de grandas societats establas. Tanben se domestiquèron de vegetals e d’animals. L’estudi ajuda compréne lo poder de destruccion qu’a l’òme per el meteis.
“Encara que l’òme arribe a territòris tan grands coma un continent – çò diguèt Elizabeth Hardly, co-autora de l’estudi – pòt finir totas las ressorças plan lèu. Aquò demòstra que sèm una perilhosa espècia animala invasiva”.
Un rebastiment d’istòria arqueologica
L’estudi a fach un rebastiment de l’istòria arqueologica de Sudamerica tota. 1.147 sitis arqueologics son estats analizats e aital s’es pogut rebastir l’istòria de l’òme modèrn en tot arribar a America del Sud. Maugrat qu’aqueste dintrèt en America fa mai de 20.000 ans, non arribèt al Sud d’aqueste continent fins a fa 14.000 ans.
Per far l’estudi son estadas utilizadas las donadas arqueologicas fachas amb datacion de radiocarbòni de païses coma Peró, Eqüator o Chile e s’es pogut bastir una istòria de las primièras vilas sudamericanas mas atanben dels petits grops de caçaires-culheires que contunhèron en tot demorar amb una vida nomada en luòcs coma l’Amazonia, lo nòrd de Chile o la Patagònia.
Totun, lo primièr còp que l’òme dintrèt en America del Sud, i aguèt una extincion totala de grands animals coma los familhars dels elefants, smilodons, peresoses, e aucèls e armadilhos gegants. Mas foguèt pas aquò la causa del bastiment de grandas societats en aqueste continent.
“Avèm trobat que son pas los luòcs amb fòrça populacion e ressorças los qu’an permés los umans de conquistar l’environament – çò diguèt Amy Goldberg, de la Universitat de Stanford -. I aviá mai o mens gènts segon las populacions animalas e vegetalas. Foguèt lo bastiment de grandas vilas çò que permetèt l’òme de conquistar l’environament”.
Puèi, sustot a la region andina, començèron d’aver de domesticacions animalas e vegetalas. Mas tanplan i aguèron comunautats umanas que preferiguèron contunhar d’èsser nomadas. Fa 5000 ans l’òme començèt doncas d’èsser un animal sedentari. Pendent los següents 3.000 ans cresquèt e cresquèt fins doblar la populacion. Nasquèron las grandas vilas e las societats amb d’estats. Solament qualqu’unes decidiguèron contunhar coma nomadas en luòcs coma lo nòrd chilean o la sèlva de l’Amazonas.
Christian Andreu
