A l’alta edat mejana la crestianitat espanhòla, a l’extrèm nòrd de la peninsula iberica, èra marcada per la cooperacion e la tolerancia. Èra unida força ab los territòris occitans e lor tolerancia de jusieus e de catars. La mager part de la peninsula èra islamica, jos lo reialme espanhòl dels maures. Los arts e las sciencias passavan per aqueste reialme vèrs lo nòrd, traversent los païses occitans e la peninsula italiana, introdusent tornamai lo saber de l’antiquitat e las sciencias arabas e gregas als europèus – una revolucion d’ idèas qu’apelam la Renaissença. D’Italia passava tornamai als païses del nòrd, qu’aviá l’efiech d’inspirar d’autras idèas e l’invencion de l’imprimeriá.
Pasmens, la conquista crestiana del reialme espanhòl dels maures forçavan los maures tanben d’invitar los guerrièrs islamics fanatics per combatre lo fanatisme dels guerrièrs crestians espanhòls, un fanatisme creat per la “reconquista.” Lo resultat foguèt la mòrt de la tolerancia suls dos costats. Per l’an 1492 foguèt sasida Granada, la darrièra forteressa dels maures, per las armadas de Fernando de Castelha e d’Isabella d’Aragon. Lor maridatge creèt lo reialme d’Espanha, lo primièr nacion-estat, sa religion agressivament catolica e sas ambicions agressivament capitalistas.
Seguissiá l’expulsion de l’Espanha dels jusieus e dels maures, dos pòbles e doas culturas qu’avián tant enriquit lo reialme pendent mants sègles. Seguissiá puèi l’enveaj de l’aventurir Cristòl Colomb de cercar las sorças de profiech otremar, precisament vèrs lo mitic “Novel Mond” de las Americas. L’Anglés John Cabot fasiá lo mesme per son rei Enric VII Tudor, arribant a Tèrranòva, en Canadà. Fernando e Isabella resolguèron egalament pas d’èsser batuts.
De pòbles arribats pendent lo paleolitic
Los pòbles de las Americas i èran arribats de l’Asia centrala a l’epòca paleolitica. Traversant lo Destrech de Bering, avián populat los dos continents americans. Dependent sus la tèrra e los climas diferents, desvolopavan mantas culturas divèrsas. Las societats de la mager part restavan comunistas primitivas e nomadas. I avián aucuna coneisença de la proprietat, comprenent la tèrra coma lor maire. Consideravan los autres animals coma de pòbles e lors fraires e sòrres. Dependants sul carn d’aqueles, demandavan perdon aprep la casa, e tuavan jamai per l’amusament mas solament per besonh.
Lo fach que desvolopavan pas una estructura de classas a res a far ab “l’inferioritat” sociala, mas es inseparabla de lor cultura nomada. D’efièch, podem dire qu’aquò indica lor “superioritat” – car vivián armoniosament ab la natura e ab los autres, umans e nonumans. Aquestes indigènas apelavan “pòbles” totes los estres – ab l’excepcion dels europèus, ab lor crudeltat, rapacitat, e perversitat! Per eles, los indigènas de las Americas avián de mots tot plen diferents!
Un nombre de societats indigènas avián desvolopadas las culturas neoliticas, praticant l’agricultura, e en Mexic e Peró, I aviá las civilisacions prestre-reialas, com avem ja depintadas aqui a regard dels celtes e dels egipcians.
Cristòl Colomb imaginava qu’aviá arribat a las Indias Orientalas, e aital apelèt los indigènas de las Americas “Indians.” Sulcòp, comencèt los exterminar. La descuberta de las Indias Occidentalas e la cultura ailà de sucre menaràn a l’una de las mai grandas atrocitats dins l’istòria umana, lo comèrci atlantic d’esclaus, e las ideologias racistas que lo suportavan – mas parlaram d’aquò mai tard. Quant a l’olocaust contra los indigènas americans, aquela comencèt ab Columb el meteis.
Lo reialme d’Espanha èra lo primièr sobrepoder capitalista, ab tot investit dins lo rei – mesme la Glèisa. Lo fenomèn de l’inquisicion espanhòla reflectís la determinacion dels reis d’Espanha de contrarotlar los esperits ansin que las vidas corporalas de lors subjectes. Lo catolicisme espanhòl foguet fach l’otís de l’ambicion reiala al meteis biais coma o foguèt la glèisa d’Anglatèrra jos Enric VIII.
Las inquisicions dels sègles anteriors èran autorisadas pels papas als temps d’eretgia (coma aprèp la crosada albigesa dins lo Lengadoc). L’Inquisicion espanhòla aviá pasmens autonomia de Roma. Son solet objècte èra la proteccion dels besonhs reials, en Espanha e otremar. L’autonomia balhada pel papa a la glèisa espanhòla permetèt l’Espanha de restar un reialme catolic, e l’Espanha e lo Portugal ambedos foguèron licenciats pel papa d’estendre lors empèris en las Americas e a l’orient. Los aventurièrs portugueses terrorisavan las comunautats als costats d’Africa e de China, e ganhèt de l’emperaire Ming lo pòrt de Macau. Donèron a l’illa bèla de Taiwan lo nom de Formosa pr’amor de sa beutat silvana.
Anthony Walker*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
