LOS PRIMIÈRS DINOSAURES
De còps es estonant descobrir qu’encara uèi i a de personas a la planeta que creson pas que los dinosaures existiguèron jamai. Dison qu’es un complòt per far mai idiòta las gènts. E aquò maugrat las pròvas, las tròbas, las esqueletas fossilas e la recèrca scientifica. Doncas òc, cal tornar o dire e plan naut; existiguèron fa entre 230 e 65 milions d’annadas en la Tèrra. Veirem plan quora demorarà l’òme sus la planeta…
L’istòria dels dinosaures comencèt pendent l’epòca nomentada Triassic, pendent son començament. Foguèt una nòva edat terrèstre e per ansin i aguèron fòrça cambiaments. Entre aqueles la naissença dels primièrs dinosaures, un fach tras que demostrat scientificament. Cossí cal tornar dire que la sieuna aparicion se debanèt pendent una epòca que se pòt situar d’aperaquí fa 230 milions d’annadas e non pas 6000 ans coma mantunas personas amb de marrida fe confirman?
Los ancessors mai dirèctes dels dinosaures que i aguèt sus la Tèrra foguèron de pichons reptils apertenents al genre dels arcosaures, leugièrs e ràpids, coma Lagosuchus, que fasiá mens de 50 centimètres e pesava solament 100 gramas. Las mesuras de Lagosuchus e d’autres arcosaures de l’epòca totun, arrestavan de conéisser cossí serián apuèi los dinosaures sus la planeta. D’aqueles arcosaures arribarián lèu de milièrs d’espècias desparièras e tan diferentas coma lo quite diplodocus o encara Tyranosaurus rex.
De predators òrres (o pas)
P’amor de lors mesuras, los arcosaures foguèron de predators feròtges. I avián d’ervibòrs pus grands qu’eles sus divèrsas regions de la Tèrra. Atanben lors cosins los crocodils (e qu’èran manjats per aqueles). E totjorn fugissián d’autres carnivòrs encara mai vius e leugièrs qu’eles.
Aquò vòl dire que lo mond ont arribèron los ancessors dels dinosaures foguèt pas un mond aisit. Encara demorarián de milions de desenats de milions d’ans abans que poguèsson arribar conquistar totalament la Tèrra e n’èsser proclamats lors reis. Al costat d’arcosaures coma Lagosuchus (crocodil conilh) existissián encara d’autres genres animals qu’empachavan los arcosaures d’èsser los predators pus feròtges del moment. La vida pels primièrs dinosaures seriá brica aisida.
Lagosuchus aviá de braces cuèrts e èra bipède. Lors dents confirmèron paleontologicament que lor dièta èra basada sus d’insèctes e d’autres animals pichons. La sieuna forma èra la d’un dinosaure, mas la d’un dinosaure tras que pichon. Segon mai d’un paleontològ Lagosuchus poiriá èsser plan lo primièr ancessor de totes los dinosaures qu’avián de demorar sus la Tèrra pendent mai de 175 milions d’annadas.
D’autres cercaires creson que foguèt Nyasasaurus o encara Eoraptor. Los primièrs dinosaures èran tanben d’animals pichons. Nyasasaurus aviá la mesura d’un can e una coa d’un mètre. Çò que fa d’el un dinosaure e pas un arcosaure pus son las caracteristicas de lors òsses e lo teissit d’aquestes. Eoraptor demorèt fa 230 milions d’ans e son nom vòl dire caçaire de l’auba.
Faguèt 30 centimètres de nautor e pesèt fins a 10 Kg. Aviá de mans amb cinc dets, èra bipède e corriá a nauta velocitat pr’amor d’una esqueleta plan leugièra. Staurikosaurus seriá un tresen dinosaure que se tròba entre los mai ancians. I a pas d’unanimitat sus qual d’aqueles foguèt lo primièr. Totun, se foguèron pas lo primièr, son de segur, dins un redusit grop de dinosaures que ne foguèron los primièrs de la planeta.
Lo Triassic seriá una epòca que los dinosaures conquistarián pauc a cha pauc tota la planeta. Pendent la fin d’aquela epòca los dinosaures aurián començat d’ocupar la majoritat de las regions terrèstras ont fins alavetz deminavan los reptils. Segon divèrses estudis aquò auriá coma causa mantuns fachs, e entre aqueles lo bipedisme, que seriá una manièra fòrça mai economica de marchar e pèrdre mens d’energia.
Totun, cal soslinhar totjorn que los dinosaures conquistèron pas la planeta fins que los reptils venguèron pas que d’espècias pròchas a l’extincion. Aquò venguèt lèu lèu pr’amor que demorèt solament qualqu’unes desenats de milièrs d’annadas, e d’una manièra, que se poiriá arribar afirmar que foguèron divèrsas las espècias de dinosaures qu’aguèron profièch de la decadéncia dels reptils e conquistèron los quites abitats d’un biais brutal, òrre.
Apuèi la venguda de Lagosuchus, ancessor de totes los genres de dinosaures de la planeta blava, arribèron pus d’espècias, que ja pòdon èsser classadas paleontologicament coma los primièrs e mai ancians dinosaures que jamai visquèron sus la Tèrra.
Aquò se passèt fa 210 milions d’ans, pendent la fin del Triassic. Es quora foguèt confirmada l’existéncia d’Eoraptor (que demorèt en de tèrras que uèi son argentinas). Eoraptor, totun, foguèt una espècia mai. Res mai. A l’epòca encara i aviá fòrça espècias de reptils (pas de dinosaures) que demoravan en America del Sud. E la mesura d’Eoraptor daissa pas lo distingir d’autres arcosaures. Foguèt gaire mai grand. Faguèt 1 mètre de longor e atanben caçava de pichons reptils e d’insèctes. Lors mans amb tres dets, totun, son ja tipicament representantas dels dinosaures. Gaire aprés l’arribada d’Eoraptor venguèron d’autres dinosaures carnivòrs pus grands. Per ansin Herrerasaurus, mas atanplan Staurikosaurus. Prèp d’aqueles de grands ervibòrs coma Plateosaurus.
Aital, la caracteristica biologica mai clara dels dinosaures (e çò que los fa desparièrs d’autras espècias reptilas pr’amor que los dinosaures foguèron un genre unic mas tanben de reptils) foguèt que marchavan sens tocar tèrra amb lo ventre (cossí fan cèrts rèptils o de crocodils). Aquò ajudèt desplaçar los òsses de manièra verticala, aver mens pes dins d’aqueles mas al còp pus los aver pus grands e capitar dins la conquista de son environament pr’amor de sa màger velocitat. Aital, venguèron pus ràpids a l’ora de fugir los predators o caçar de prèdas. Foguèt una evolucion qu’atanplan se debanèt dins de mamifèrs e d’arcosaures mas pas en de reptils.
La conquista de la mar e lo cèl
Al còp que los dinosaures començan la conquista terrèstra d’autres reptils (e cal soslinhar aquò pr’amor que foguèron pas de dinosaures) conquistèron tanben lo cèl e la mar. Foguèron d’espècias animalas classadas dins los genres de pterosaures e ictiosaures , que finirián per èsser los reis de tot çò qu’èra pas Tèrra solida.
Aital, e del temps que las primièras espècias de pterosaure començavan de conquistar lo cèl (estrat ont aurián pas cap problèma pendent milions d’ans), d’autras espècias reptilas colonizèron la mar mai prigonda. Eudimorphodon, un pichon pterosaure encara de coa longa (los darrièrs pterosaures foguèron de gigants de coa cuèrta) fasiá d’aperaquí 1 mètre d’envergadura e manjava de peisses. Es un animal que pesa gaire.
Aquò es arribat apuèi de milions de sauts de lors ancessors reptils, que sautèron d’arbre en arbre pendent milions d’annadas abans d’aver d’alas e poder començar volar. Un det de la man s’es fach long, plan long. E aquò permetèt d’aver d’alas. E volar.
Del temps qu’aquò arriva, d’autres reptils tornan a l’aiga. O fan tre la Tèrra. Desvolopan de longas coas e sistèmas respiratòris nòus. Manjan de peisses e d’amonitas. La mar n’es plena. Cereriosaurus demorèt en Euròpa fa 240 milions d’ans. Au contrari que Nothosaurus a pas pus de patas, mas d’aletas. E maugrat que son d’espècias reptilas marinas que dessapareisseràn pendent la fin del Triassic seràn los primièrs de son genre. Apuèi ne vendràn de centenats d’espècias mai.
Au costat d’aqueles los ictiosaures, semblants morfologicament als dalfins d’uèi, son de reptils marins que nadan de drecha a esquerra e an de paumons (e pr’amor d’aquò cal montar de temps en quora a la superfícia de la mar per alendar plan). Son d’animals amb una forma plan idrodinamica e lèu conquistaràn totes los oceans de la planeta. E tanben seràn perseguits apuèi per los primièrs rèptils marins carnivòrs, de monstres tras qu’òrres e pus grands encara que los dinosaures terrèstres…
Quora començaràn la nòva edat del Jurassic los dinosaures, pterosaures e ictiosaures ja auràn conquistat la planeta. Serà un reialme que demorarà fins la casuda d’un meteòr celèbre sus lo Yucatan, fa d’aperaquí 65 milions d’ans. Sens aquel meteòr, serián los mamifèrs e l’òme lo rei de la planeta? Es fatigant pensar qu’encara i a de personas que creson pas las pròvas scientificament. E que tot aquò foguèt demostrat fa pus de 100 ans. Mas podem imaginar que i a de gènts pertot, vertat ?
Un reportatge de Christian Andreu
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
