Los occitans, coma totas las autras nacions, an agut tanben d’exploraires de granda reputacion. Un d’eles, que foguèt al còp un dels escrivans mai legits al sègle XVII foguèt un oficial de l’armada que demorèt entre las tribús algonquinas e iroquesas a la fin d’aquel sègle. Benlèu lo primièr europèu qu’arribèt al flume Missouri, la sieuna literatura influïriá e fòrça autors posteriors com Swift, Voltaire, Diderot , Rousseau e Leibniz. Foguèt lo darrièr baron de Lahontan (1666-1716).
Loís Armand (conegut pels nadius americans coma Lom d’Arce) de Lahontan, nasquèt en Lahontan, un vilatge situat prèp d’Ortés, en Bearn. Lo sieu paire foguèt un aristocrata roïnat e pr’aquò Lahontan aguèt d’entrar en l’armada francesa amb solament 17 ans. Lèu arribèt a Nòva França, ont explorariá la region dels Grands Lacs en tot establir una granda amistat amb los nadius urons e lutar contra los iroqueses. Totun, pendent mai de dètz ans demorèt en tot explorar aquela part d’America, perdèt lo sieu títol de nòble, s’enemiguèt amb la Còrt e, fin finala, abandonèt l’armada e s’installèt en Olanda.
La sieuna òbra – tota en lenga francesa – foguèt fòrça estimada per l’Elector de Hannover que l’ajudèt en la sieuna publicacion. Quan moriguèt ja èra un dels autors mai legits de l’epòca per la sieuna descripcion de las costumas nativas americanas.
Geograf e autor polemic
La critica istorica en lenga francesa – quebequesa e francesa – encara dobta de la sieuna descobèrta del flume Missouri. Mas urosament la sieuna òbra – Nòus Viatges en America Septentrionala, Memòrias e lo Suplement, es mai valorada per l’istoriografia en d’autras lengas – pr’amor que foguèt fòrça traduit – e entre elas l’anglesa.
La sieuna vida coma geograf e exploraire foguèt, totun, fòrça importanta, e tant o mai que la d’autres exploraires franceses o espanhòls de l’epòca. Ja en 1685 viatjariá amb l’armada fins lo Lac Champlain pendent lo sieu primièr viatge d’exploracion canadian.
Après aprene la lenga algonquina, serà enviat al Fòrt de Sant Josep e aquí demorariá tot l’ivèrn de 1687 abans de començar çò que seriá lo sieu mai grand viatge per l’America del Nòrd. Aital, la prima de 1688 laissariá aqueste fòrt francés cap a Michillimakinac per explorar la region dels Grands Lacs. Amb el i avián cinc indians de la tribú dels outaouais.
Lo sieu camin, en tot ensajar d’evitar los guerrièrs iroqueses amb que aguèron divèrsas trobadas militaras, los menariá fins la part septentrionala del Lac Michigan e la baiá de Green Bay (Wisconsin, Estats Units). Totun, encara anariá mai enlà, fins lo flume Wisconsin, e benlèu arribèt fins lo flume Mississipi e lo long flume, , que divèrses geografs an identificat coma lo flume estatunidenc Missouri.
Pendent lo retorn trobèt l’abat Jean cavalier, Douay e Joutel, subrevivents de l’expedicion de Cavelier de La Salle al Mississipí. Puèi trobèt e faguèt amistat amb lo cap Kondiaronk (tanben nomentat La Rata) amb qui auriá, temps après, divèrses dialògs literaris en tot enauçar la vida dels nadius americans e criticar las costumas crestianas europèas.
Maugrat las descripcions de flora, fauna e costumas socialas de las tribús de nadius americans que trobèt pendent aqueste viatge, divèrses geografs europèus – e sustot franceses – critiquèron la vertat de la sieuna expedicion. Mas aquò tanben a coma rason que foguèt considerat un traïdor a França – totjorn aguèt un caractèr pròpri fòrça fòrt -, la sieuna critica a l’intellectualitat europèa e l’admiracion pel tipe de vida indigèna e tanben l’afar de las filhas del rei de França.
Una societat criticada
Las filhas del rei de França foguèron de centenats de filhas orfanèlas occitanas e francesas que foguèron enviadas a la colònia de Nòva França per se maridar amb los colons que ja demoravan en Quebèc pendent lo sègle XVII e que trobavan pas cap femna. Los enviaments d’aquestas femnas foguèron totjorn polemics e Lahontan parlèt d’elas coma de femnas prostituidas. Aquò e la critica a las relacions sexualas que los jesuitas avián amb las nativas americanas auriá provocat l’enemistat de la societat europèa mai conservadora. E part del sieu public se trufèt de la sieuna òbra en tot comprene las sieunas descripcions scientificas, benlèu vertadièras.
Maugrat que l’istoriografia de divèrses païses reconeis uèi lo jorn la validesa dels sieus viatges, cal encara far justícia. Aqueste occitan foguèt un dels exploraires mai grands del sègle XVII e la sieuna òbra es benlèu al nivèl de la de Jacques Cartier, Champlain, La Salle o d’autres exploraires de l’America de l’epòca.
La descobèrta actuala de la sieuna òbra literària mas tanben scientifica de descripcion etnografica dels òmes e femnas de que demoravan en aquelas regions canadianas a l’epòca balha una importància principala a aqueste geograf bearnés. Loís Armand de Lahontan parlèt de la populacion que trobèt en arribar a Nòva França “mai d’abitants que de paisans”. Uèi lo jorn los quebequeses utilizan amb orgulh aqueste nom en tot parlar d’eles.
Amb eles benlèu auriam de far ja, fin finala, aunor a aqueste grand exploraire occitan qu’arribèt mai enlà que degun europèu de la sieuna epòca. Mas que, pr’amor de las sieunas idèas pre-illustracionistas, foguèt pas cregut puèi. Un afar de justícia istorica.
Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
