Lo Tibet es lo país mai grand de totes los que i a sus la cadena de l’Imalaià. Lo Tibet es aquí ont la cadena ven mai ampla amb de montanhas qu’an una mejana entre 3500 e 4500 mètres. L’environament es sec e freg e per las valadas encara i viu una populacion qu’es fòrça anciana. Aquò s’es demostrat per de recentas analisis geneticas. Los tibetans, qu’apertenon a una de las populacions mai ancianas del planeta son encara prèp de 2 milions e an unas caracteristicas racialas tipicas. Parlan una lenga de la familha tibetana-birmana – que se dessepara al còp en mantunes dialèctes sens que i age totjorn d’intercompreneson – e demòran sul teulat del mond : lo Tibet.
Aqueste país es estat governat pendent los darrièrs 600 ans – après la casuda de lo que foguèt un dels empèris asiatics mai grands, l’empèri tibetan – per un sistèma teocratic centralista qu’aviá coma cap lo Dalai Lama qu’aviá amassa lo poder religiós e administratiu de manièra absoluta. L’eretièr èra totjorn causit segon la credença de la reincarnacion del sieu esperit en un mainatge après sa mòrt. Las profecías e senhals divèrses ajudavan a trobar l’efant successor. Aquò fach deviá passar divèrsas pròvas per arribar a la coronacion finala. Alara èra menat al grand palais dels lamas, lo Potala. Ailà recebiá un ensenhament religiós fins a 18 ans. Alara, arrivat a aquel atge se li balhava tot lo poder.
Uèi Tibet es una region autonòma de China, que l’ocupèt primièr en 1950. A aquela epòca lo Dalai Lama aviá 15 ans e fugiguèt al Nepal. Totun, en 1951 tornèt e aguèt lo permís chinés de contunhar coma cap esperital dels tibetans fins la rebellion de 1959. Aquel an los lamas organizèron una revòlta qu’aviá coma fin la liberacion del pòble de l’oprimeire chinés. Mas foguèron vencuts e lo Dalai Lama se deguèt fòrabandir definitivament. Jamai i poguèt pas tornar.
La fin del govèrn teocratic
Los chineses cambièron totalament las estructuras governamentalas tibetanas per un govèrn d’en primièr militar e après civil. Lo sistèma comunautari de cultura foguèt instaurat e tanben foguèt modernizat. Arribèron un sens fin de nòvas escòlas e vias de comunicacion qu’existissián pas abans. Pr’aquò se pòt dire que, pauc a cha pauc, lo Tibet s’es modernizat. Totun, la cultura del país, prigondament embarrada dins las cresenças popularas, a contunhat fins ara. Mas lo futur de la religion al país es pas assolidat pr’amor que los mostièrs an de mens en mens de monges e se permet pas l’ordenacion de nòus lamas.
Lhasa, caplòc de Tibet, vol diré lòc dels dius e es estada la vila enebida pendent de sègles. Aital, tot estrangièr aviá lo pas barrat e i podiá pas arribar. La bastida mai importanta es estada pendent de sègles lo palais del Potala, una fortalesa estonanta sus la sieuna nautor.
Comencèt d’èsser bastida al sègle VIII e foguèt finida dins lo sègles XVII. Aqui an viscut los Dalai Lama e uèch d’aquestes i son sepelits. Dins lo complèx i a mai de 1000 cambras, 10.000 autars e prèp de 200.000 estatuas. Maugrat aquò, un autre temple, lo Jokhang, es encara, maugrat las enebicions chinesas, lòc sagrat a Lhasa. Es la vertadièra meca del budisme tibetan. Solament 9 monges abilhats amb vestits de color ròi fosc i vivon. Los pelegrins i laissan milièrs de ciris de grassa de iac devant las frescas, teles pintadas e centenats d’estatuas de Buda que i a dins la bastida. Aquò balha una estranha lutz al recinte sagrat.
Un país sens lamas
Demòra sonca 9 monastèris amb de lamas al Tibet. Abans n’i aviá 2711. Lo monastèri de Drepung, a Lhasa, arribèt a aver prèp de 10.000 monges e aviá 25.000 sirvents e pastors al sieu servici. Uèi, totes amassa an benlèu mens de 200 monges que meditan, trabalhan la tèrra e suènhan los animals en tot ensajar de subreviure. I aviá de problèmas coma dins totes los païses e continents del mond fins a l’industrializacion. Pr’aquò 95% de las tèrras èran del Dalali Lama, 333 lamas causits e 280 nòbles. Per eles trabalhavan prèp de 3000 monastèris amb mai de 120.000 monges e 13.000 monjas.
Èra un sistèma medieval dirigit per unes paucs que fasián trabalhar una granda part de la populacion coma sirvents e tanben, qualques uns, coma d’esclaus. Paucs èran proprietaris o pastors de iacs, cabras o fedas. Se un jove voliá viure melhor solament o podiá far en tot dintrar dins un monastèri – una sòrta d’universitat de l’epòca – ont aviá mai de cultura, religion, literatura e arts divèrsas.
Mas maugrat que lo sistèma foguèt fòrça arcaic duscas a d’epòcas recentas, lo pòble tibetan sempre es estat considerat coma un pòble pacific. Es estat tanben religiós e mistic amb prigondor mas se volguèt pas mai tornar espandir territorialament après la casuda del sieu empèri al sègle VIII de la nòstra era. Demorèron barrats e aillats en las sieunas montanhas sens voler saber res del mond.
Poligamia e poliandria
Los agricultors son demorats al Tibet tradicionalament al fons de valadas protegidas. Los pastors nomadas, d’un autre caire, als camps mai nauts que i a a l’entorn d’aquestas vals. Tanben an coma caracteristica tradicionala la practica de la poligamia poliginica – un marit a divèrsas femnas – e la poliandrica – una femna a divèrses marits. La primièra èra mai seguida per la noblesa. La segonda pel pòble.
De mai, la tradicion confirmava qu’un maridatge se podiá far se los dos èran de clans diferents pr’amor que l’union de familhars es prohibida. Se la femna maridava totes los frairs, los filhs èran totes considerats filhs de l’ainat, qu’èra lo marit principal.
Aquò provoquèt que tròp de femnas èran sens se maridar e tròp d’òmes joves qu’anavan al monastèri. Pr’aquò centenats de milièrs de femnas dintravan tanben als mostièrs. Totun, lo sistèma permetiá pas la dispersion de las tèrras pr’amor qu’aquestas se concentravan de mai en mai. D’un autre costat, la situacion de la femna dins la societat tibetana es estada totjorn de libertat pr’amor qu’avián unas condicions fòrça parièras a la dels òmes.
Las tibetanas avián los meteisses dreches d’opinion que los òmes e tanben participavan coma eles a l’organizacion de la vida sociala del Tibet. Aital, podián dirigir l’economia, l’administracion e aver la direccion dels afars de las familhas s’èra de besonh. De mai, podián aver unas relacions sexualas totalament liuras abans e après lo maridatge.
L’ocupacion chinesa provoquèt una pèrta importanta de populacion. Uèi lo jorn 97% d’aquesta demòra en comunautats agricòlas e produsís de mai en mai. I a pas mai de sirvents ni mai d’esclaus e l’industrializacion comença. Segon la republica Populara de China Tibet es pas jamai estat una nacion e mercés a la China a pogut progressar. Los milièrs de tibetans que demòran exiliats amb lo govèrn dels lamas e los Dalai Lama contunhan de demandar la libertat del lor país. Qualques uns poirián arribar a dire que la libertat es lo prètz de la modernitat. S’es aital, la justícia umana serà jamai universala.
Christian Andreu
