Pendent la fin del sègle XVI Euròpa aviá una epòca de tensions confessionalas entre la glèisa católica e los movements protestants. Al delà d’aquò, la menaça turca arribava fins al còr del continent en tot crear un ambient d’incertitud e inestabilitat sociala. Din aquel contèxt, en 1592 nasquèt Jan Amos Komensky, tanben conegut coma Comenius, en Moràvia orientala, la region d’Uherske Hradiste, en la frontièra amb lo Reialme d’Ongria. La sieuna familha aperteniá a la Fraternitat Moraviana, inspirada en lo movement ussita. Après estudiar en Heidelberg e Prerov causiguèt trabalhar coma preste de la siena confession en Fulnek.
Lo creador de la pansofia
La pression catolica dels habsburg faguèt qu’après l’an 1620, la corona de Boèmia foguèsse vencuda en Bila Hora, e Comenius s’exilièsse. Fin finala, trobèt un ostal nòu en Polonha, en la vila de Leszno. Malurosament aviá pas mai la companhia de la sieuna femna e sos filhs, qu’avián mòrt per causa d’aquel conflicte.
Dins la sieuna nòva patria maridèt un autre còp e pendent las annadas 30 del sègle XVII escriguèt e publiquèt qualqu’unas de las sieunas òbras principalas, coma Janua linguarum reserata (La Pòrta de Lengas dubèrta), un manual de lenga latina basat en los proverbis populars que voliá aplicar coma un modèl per l’aprenentatge de totas las lengas. Malgrat escriure en latin, Comenius èra un dels principals promotors de l’ensenhament en la lenga de cada pòble. Segon el, la coneissença auriá d’èsser a mand de totes per crear los òmes amb totala consciéncia de las sieunas escasenças. Coma preste defendiá lo drech de las personas d’accedir a la Bíblia cossí declarèt Jan Hus dos sègles abans.
Amb lo sieu libre amb d’imatges per mainats Orbit pictus (Mond en Imatges) Comenius foguèt un pionièr dels libres escolars coma coneissèm uèi lo jorn. La sieuna filosofia educativa aguèt coma inspiracion l’anglés Francis Bacon, que voliá organizar metodicament la coneissença umana.
D’aquel esfòrç nasquèt la nomentada pansofia, la coneissença de tot, dins lo sens de sapiéncia universala. L’educacion èra pensada coma un esplech per melhorar esperitalament e armonizar l’uman amb lo sieu entorn, ont la mai granda esséncia de tot èra Dieu. L’òme aviá de se conéisser e se dubrir el mond e actuar moralament peñ ben comun. Prepausèt un sistèma educatiu que considerava l’educacion coma un sistèma d’etapas de las desparièras fasas de la vida de l’èsser uman e tanben los autres èssers vius.
Demandèt la creacion de plusors escòlas generalas per totes e puèi, un nivèl mai naut d’escòlas latinas, dedicadas sustot a las sciéncias basicas, mas tanben a l’estudi d’una lenga d’un país vesin. Lo tresen nivèl de la concepcion de Comenius èran las academias, fachas per los estudis universitaris e malgrat aquò pensava en l’educacion coma un procès constant pendent tota la vida e una fònt de coneissença fòra de l’escòla: per i arribar caliá viatjar e ampliar aital los orizons. La reputacion que ganhèt amb la sieuna òbra foguèt granda e per aquò foguèt convidat per plusors còrts de l’epòca. Suècia li demandèt una reforma escolara, un projècte que ne dediquèt mai de 40 ans.
Tanben la còrt anglesa li prepausèt la meteissa causa mas la guèrra civila l’arrestèt d’o poder far. Pendent las annadas 50 del sègle XVII foguèt lo cap de las comunautats ongresas protestantas jos lo patrocini del comte de Transilvània Jordi I Rakoczi per tornar après a Polonha, ont las guèrras amb los suedeses provoquèron que foguèsse declarat persona non grata per las autoritats catolicas. Lo nòu refugi de las sieunas idèas e libres foguèt Amsterdam, ont moriguèt l’an 1670 amb 78 ans.
Lo sieu trabalh pòt tanben nos arribar d’inspirar uèi. Plan de las sieunas proposicions de melhora educativa foguèron introduchas en tota Euròpa pendent lo sègle XVIII. Lo sieu vejaire universal, amb l’òme com èsser qu’a coma mai gran besonh l’educacion esperitala e mentala faguèt evolucionar la concepcion de la pedagogia, en tot li balhar un atribut unic de l’èsser, e lo faguèt meritar èsser nomentat, Mèstre de las Nacions.
* Michal Čukan
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
