LENGUAS DAB UA RIQUESA SUSPRENENTA
L’antropològue Franz Boas que voló víver peu demiei deus inuits en 1880 e que se n’anè sus l’isla de Baffin pendent annadas. Que podó apréner atau ua forma vertadèra de las lengas inuits e que descobrir lo son vocabulari d’un biaish uei mitica: aqilokoq tà nèu tendra e piegnartoq, tà nèu bona tà la trigina. Las soas observacions qu’abranlín ua discussion dens la comunautat scientifica dinc a uei. Los inuits qu’an o n’an pas mei de 100 mots entà nominar la nèu ? Ei possible aquò ?
Dab l’introduccion de las soas observacions lingüisticas dens lo libre “Manuau de las Lengas Indianas Americanas” (handbook of American Indian Languages) en 1911, que comencè la discussion scientifica. L’imatge qu’estó lèu popular mes, èra possible que los inuits avossin mei de dotzenas, dilhèu, centenats de mots, entà parlar de la nèu ? Quauques scientifics que digón alavetz qu’aquò n’èra pas possible. Qu’èra ua exageracion jornalistica.
Totun, las darrèras cèrcas lingüisticas que confirman purmèr qu’ei possible mes tanben qu’ei vertadèr. La discussion lingüistica a com causa la riquessa gramaticau de la familha de lengas inuits. Boas qu’avèva estudiat l‘inuit, ua de las duas brancas, l’auta estant l’iupik. Amassa pr’amor de la polisintèsi que balhan mei d’informacions aus lingüistas.
Atau, un mot coma angyagh (batèu) en iupik siberian que vad anguahllangyugtuqlu, çò que vòu díser ·lo qui vòu un batèu mei gran”. E aquí que vad lo dobte : dus mots dab la medisha basa, e pòden representar duas lengas o dus dialèctes si fin finau e son desparièrs ? La responsa uei qu’ei que bèthlèu e pòden estar duas lengas o dus dialèctes e aquò provòca discussions lingüisticas de las numerosas.
L’antropològue Igor Kupnik, deu Centre d’Estudis Artics deu Smithsonian estatsunian que pensa que Boas avèva hèit un bon trabalh e que lo vocabulari deus 10 dialèctes inuits e iupiks qu’an mei de mots entà la nèu que non pas las autas lengas com l’anglés.
Qu’ei ua causa sabuda que l’iupik siberian centrau a mei de 40 mots tà la nèu e lo dialècte canadian de la region de Nunavik que n’a dinc a 53. Enter aqueths matsaaruti (nèu qui pòt estar utilizada com correders tà la tragina ) o pukak (nèu cristallina qui sembla sau). De mei, segon Kripnik mantun dialècte de Wales, en Alaska, qu’an dinc a 70 mots com utuqaq (nèu qui cad cada annada), siguliaksraq (cristalhs qui’s fòrman quan la mar comença a torrar) o auniq (nèu dab horats).
La riquessa deus pòbles artics
Mes que i a shens que los inuits qui an ua tau riquessa entà descríver l’environament. Los samis, qui viven en Escandinavia e Russia, qu’an dinc a 180 mots entà parlar de la nèu e deu gèu segon Ole Menvik Magga, un lingüista norués.
Mes que i a shens qu’aquò. Los samis qu’an mei de 1000 mots entà nominar ua bèstia qui’s ditz ren en occitan. Mots com leami (hemias grassa) o njirru (hemias dab un maishant caractèr) o snarri (ren dab un cornatge brac) que son exemples de la riquessa de la lenga deus samis entà descríver los desparièrs tipes de ren. N’i a un enqüèra qui serveish a aperar un ren mascle dab grans testicules, busat.
Adara los lingüistas que disen qu’aquò n’ei pas briga susprenent pr’amor las lengas qu’evoluan segon las necessitats deus sons locutors. “Qu’ei un ahar de vida o mòrt – çò soslinhè Willem de Rensa, de l’Universitat de Tèxas – pr’amor qu’an a saber se lo gèu ei pro hòrt entà marchà’i o se’s coparà”.
“Totas las lengas que tròban un biaish de díser çò qu’ei necessari de díser – çò digó Matthew Sturm, geofisician en Alaska-. Çò qu’ei mei interessant qu’ei çò que disen los mots mei que lo nombre de tèrmes utilizats. Que son mots reaus qui vòlen díser causas reaus”.
Sturm qu’ei un admirator de la coneishença lingüistica inuit. Un còp, çò digó aqueste scientific, que trobè un ancian inuit que sabèva mei de tèrmes tà parlar de la nèu que eth medish quan ei demorat mei de 30 annadas en Alaska com scientific. E documentar aquesta coneishença qu’ei mei important que de non saber pas quantes mots utilizan entà parlar de la nèu, per exemple.
D’autes scientifics que son d’acòrd. Que cau adara har un estudi pregond e viste de totas las lengas umanas entà poder classar com cau la lor riquessa. Uei que i a hèra d’indigènas que dèishan darrèr eths la lor vida tradicionau e aqueth tipe de vocabulari que comença a desaparéisher. Pr’amor d’aquò, scientifics com Krupnik qu’ensajan d’amassar dens los diccionaris de las comunautats locaus lo maximau de mots abans la desapareishuda d’aqueth eretatge uman.
“Boas n’enregistrè pas sonque ua petita part deus mots utilizats per la comunautat on demorava – çò confirmè Kurpnic -. Pendent aqueste sègle un hèish d’aqueths mots que’s serén dejà perduts. En la soa epòca que i avèva mei de mots en las lengas inuits que non pas uei. E aquò qu’ei de dòu har”.
La Redaccion
