A costat dal projècte de remesa en valor de l’abaia de Sant Pònç (en collaboracion amb l’espital Pasteur CHU de Niça) e dal projècte dich “Sant Francés” (glèisa dals franciscans), i es aquel de la “Còla de’n castèl”. Ja per començar, non s’atròba de castèl sus aquela còla. E çò que se pensa èstre un vestigi d’una torre dal castèl, la torre Bellanda (que donèt lo nom a l’associacion locala felibrenca) es qu’una bastison posteriora. L’ocasion de tornar plaçar las causas a lor plaça dins lo temps a prepaus d’un luec autament simbolic per la vila de Niça.
Avèm una còla que davala doçament devèrs lo nòrd. La cima èra arreondia, mas aquò èra… avans. Aüra tot es estach aplanit e an creat un escalier.
1 Istoric de la situacion administrativa dal site
Lo Ministèri dals sites, prepausa un projècte sus 15 ans tocant tres domènis: la natura (espècias classas, invasivas), la mesa en valor la dimension sociala (luec de passeaia e de plaser) e l’istòria dal site. E a dos destinataris aquel luec: per los niçards e mai per los toristas per qué posquesson emparar de causas sus lo site.
En 1935, la còla es classaia site natural. Es un classament per la natura equivalent dal classament per los monuments istorics. Mas paradòxa, se i es un site natural, i es ren de natural sus aquela còla. I es agut una activitat de contunh sus 25 sègles, doncas lo site es totplen agut remaneat: cementèri, glèisa, vila. E pi a conoissut lo passatge d’un luec pelat -perqué èra bastit de pertot, amb de muralhas e de gravats après las destruccions- fins a un luec arbolat per se passear. E mai a conoissut de variacions d’esséncias mediterraneencas a de varietats dichas “Còsta d’Azur” per tornar pi a d’esséncias mediterraneencas.
Lo pauc d’elements bastits que demoravan dreches foguèron degalhats per de raïces d’arbres. En axant la vision d’aquela còla sus lo costat natural, es coma far desaparéisser aquel passat. Las associacions de la natura semblan mai activas que las associacions de proteccion istorica. Cal causir entre d’arbolets e de muralhas que datan dal sègle 15en.
Fa doncas una possibilitat de conflictes… Volentat dals òmes de sortir de la negligéncia naturala, que la natura de tip “arbolets” es sensa grand interés. Las associacions per las bèstias (los cans), per la natura son sensibilizaias per conóisser aquel luec e capir los enjuecs.
Un luec per renovar
La primiera dimension demòra fins a l’amainatjament dal pargue en 1920. Mas ja avans, i aguèt d’installacions. La cascaa d’aiga quora fuguèt installaia sus lo rèsta dal donjon en 1885, degun s’es ocupat dals rèstas qu’i èran.
Per exemple, dins la montaia “Eberlé” i es un endrech amb una pòrta murraia dins la muralha dal cementèri. Es perqué la muralha dal cementèri repausa sus la muralha de la ciutat.
I son d’estratas acumulaias d’amainatjament dal Pargue que pausan problèma. Cal tanben far una recèrca de coeréncia, perqué ja i son de caminaments d’estil de 1960 mesclats amb de caminaments paisatgiers romantics de 1920.
La còla dal castèl es un musèu lapidari tanben. Coma un pargue romantic amb d’arroïnas. Mas ren de veire amb l’istòria dal castèl e ren totjorn amb la comuna de Niça: trobam mesclats lo lindal de la villa dal Piòl dals emperaires Russos d’aicí e la lausa de la pòrta destrucha de Turin d’ailí.
2 Sus la còla, i son diferents temps d’evolucion
Se cresia que i èra lo bastiment de catedrala dal sègle 11, mas i es sota una installacion monumentala de la primiera catedrala de Niça dal sègle 5en (sòl en “betum roman”). Après los moviments de populacion e las invasions, l’ensèm de la populacion dal comptaor de Nikaia (luecs supausats: sota la còla de Niça vielha, entorn de l’actuala Carriera drecha o dins lo quartier Límpia entorn de la Carriera Guisòl) e de riba de mar puèt sus la còla se méter a la sosta.
Per un comptaor grec, avian besonh d’un ponch d’aiga doça (venent segurament dal Mont Boron) rapid per recargar, en cas d’ostilitat amb las populacions dal país. Sus la còla èra primier un reduch fortificat, mas ges d’estatjament permanent. Perqué l’aiga èra daval, subre la còla i èran que de cistèrnas.
— Al sègle 12, s’estendon de simplas muralhas dal castèl fins a l’installacion d’un pichin vilatge sus l’actual cementèri. Un pauc en contrabàs dal castèl. La catedrala es sempre en plaça e se va engrandir. S’arriva sus la còla per lo nòrd.
— Al sègle 13, la populacion ocupa la plana e crea la vila vielha actuala (daval), entorn de dos bastiments, dos convents: la glèisa dals Dominicans sus l’actuala plaça dal Palai. E los franciscans (actuala plaça Sant Francés). I es la capèla Santa Reparada, non encara catedrala.
En l’actual Palai de la Justícia, se tròba lo còr dins l’ala oèst dal Palai dal Reis de Sardenha. A costat dal parcatge de l’actual Prefècte. Los barris “municipals” seràn renforçats per la fortificacion.
Sus la còla i es una vila completa sus la còla: la catedrala, lo palai dal governaire “lo viguier” representant dal Còmte de Provença, la comuna de Niça (fondaia mitan dal sègle 12en), los mercats. Lo site es renforçat per un donjon sus lo plan superior.
— Al sègle 14, se bastisse lo donjon sus la còla.
— Al sègle 15, la catedrala es engrandia.
— Començament sègle 16, la situacion europèa deven complicaia. Lo reialme de França es a l’oèst, a l’èst i son los Habsborgs qu’an lo ducat de Milan. Los Ducs de Savòia son al mitan. Decidon de transformar las muralhas de la ciutat per èstre mai fòrta. Lo duc de Savòia Carles 2, barra completament la còla en doas parts, amb 9 mètres de larg, amb doas torres plenas per resistre als bombardaments que van dominar tot lo nòrd per tenir. La vila en 1543 va tombar perqué las muralhas medievalas van gaire tenir fàcia als bombardaments. Mas la gròssa muralha de 9 mètres e resistenta, quitament fàcia a de canons d’aquels temps e la tecnologia d’aquel temps. Una fortaleça inatacabla la mai famosa de Mediterranea. Una mapa portuguesa es facha de la “Fortezza de Niça”.
Una quantitat impressionanta demòra sota las ribas que se veson aüra. Per l’aiga, calia plus depénder de las cisternas d’aiga, solet aprovisionament possible. Es alora cavat al sud dal site, un potz de 60 mètres de prefondor, al nivèl de la fònt per aver l’aiga. Coma aquò serà un site encara mai segur.
Lo palai dal Governaire se trobant dintre, totes los servicis publics passan fòra de l’interior. Per dire, un mariatge important d’una princessa portuguesa en plaça de far la ceremonia dins la Catedrala, se faguèt dins la vila bassa. Perqué la ceremonia faria entrar d’espias problables.
En 1508, los mercats davalan perqué la populacion deven majoritària sus la vila bassa. Lo mercat al peis o a la carn davalan. Lo sèti francoturc de 1543, que se ditz que Catarina Segurana s’i illustrèt, a destruch tota la vila auta, mas ges la fortaleça. Alora serà mai modificaia la fisionomia dal terren. Los proprietaris seràn indemnizats per anar pi viure en vila bassa. Lo palai Comunal davala en 1580, la catedrala tanben.
1550, serà cavat un fossat, una doga, “Andana de la fònt als aucèls”/ “Andana dals justes”. L’objectiu es que la vocacion militària demòre soleta dins lo fòrt. Totes los servicis publics davalan. Se’n va seguir una multiplicacion de bastions, devèrs 1640 per fugir los assauts enemics.
— Lo sèti de 1691 dura 4 jorns perqué la podriera sauta dins lo donjon. Destruse l’anciana catedrala.
En 1705 Loís lo 14n destruse lo castèl de Niça. Atencion la destuccion es limitaia a las parts de la fortaleça qu’an un interés militar. Mas las torres dal sègles 14 qu’an ges d’interés militar modèrn demòran. I son arrasats de bastiments militars ancara eficaces, lo demai costava tròup car de destrurre. Es creaia la montaia “Eberlé” e la montaia “Montfort”.
— Dals sègles 18 a 19, la fortaleça demòra un gran terren gerp. Coma i èra ges d’aiga, se’n fa un cementèri. Levat devèrs lo potz. En 1813, l’estructura dal donjon demòra. 1870-80 se veson encara las fondacions. Sièrve de carriera per far la diga e los cais dal pòrt de Niça, coma la carriera que cava la riba de la còla fàcia al pòrt.
Se copa un pan entier de la còla per far passar lo camin de Rauba Capèu. Qu’avans lo castèl tresplombava directament la mar. Lo Rei Carles Fèliç lo cède alora a la vila de Niça per ne’n far un pargue public. En 1832, lo Consiglio d’Ornato amainatja un pargue. En gardant l’axe nòrd-sud dal castèl.
— 1r amainatjament de tip romantic en 1823. Las muralhas de las fortificacions permetràn de far de basas per los camins.
Mas las destruccions contunhan. La part medievala arroïnaia despareisse, per exemple lo donjon amb la cascada installaia davans. Se fa doas cistèrnas dins de parts que son las mai ancianas: donjon e catedrala.
Tot lo resultat dal cavament permete d’aplanir l’endrech que se tròba lo plan esportiu aüra. Los sòls son aguts ben bolegats. Se cavam en terra, i son plus d’estratas. Tot es mesclat, de ceramicas dal sègle 16 son sota d’autras dal sègle 13.
De notar que sus la còla, aüra los camins son ben sovent enquitranats.
3 axes son retenguts per revalorizar la còla: païsatges, istòria e restauracion
— De la volentat dal Rei de Pimont-Sardenha, se garda l’esperit dal pargue païsatgier.
D’unos luecs son talament vegetalizats que cal tornar dubrir de fenèstras païsatgiera.
Tornar l’espaci a la terra e a l’èrba.
— Se vòl tornar constituïr l’axe central dal castèl que mòstra e explica als niçards e als toristas l’istòria. De reconstitucions. Una passarela per capir l’espaci arqueologic.
I serà una signaletica trilinga, francés, anglés e… occitan niçard. Un bòn signe per rénder la lenga utila e visibla.
— Enfin, l’idea es de renòvar las caladas —emblematicas en Occitània mediterraneenca— e las balustras.
Brèu, serà un endrech remés en valor per far coexistir totas las estratas ensèm dins lo futur. E non laissar durmir l’istòria e nòstras raïces palpablas sota d’arbolets e lo cèl de la “Côt’ d’Azur”.
Un luec que tornarem segurament parlar dins l’avenir, digne de la quinta ciutat de França e la tèrça ciutat d’Occitània.
Article e fòtos de Laurenç Revèst
