Quora parlam de l’emó (Dromaius novahollandiae) parlam tanben del màger ausèl australian e tanben de la sola espècia que demòra uèi lo jorn de l’escandit genre dels Dromaius. Demòra a la majoritat del territòri australian mas, mai que mai, a l’interior d’aquel continent.
La color abituala dels emós es bruna. Pòdon arribar plan als 1,5 mètres de nautor e pesar fins a 50 Kg. Malgrat qu’an d’alas, pòdon pas volar. Pasmens, son d’ausèls nomadas que demòran jamai al meteis luòc fòrça temps. Se cal, pòdon arribar a l’estonanta velocitat de 50 Km/h. Una caracteristica especiala d’aquesta espècia ornitica es que pòdon demorar fòrça temps sens beure d’aiga malgrat que se l’escasença es pròcha tanplan pòdon ne beure fòrça.
Cossí fan fòrça espècias orniticas, la feme d’emó a la costuma de copular amb plusors mascles per poder assegurar una bona descendéncia. Lo zèl se debana pendent los meses de mai e junh e lo sèxe que suenharà los uòus es lo mascle, que manjarà nimai beurà gaire pendent aquela epòca. Pr’amor d’aquò pèrd fòrça pés.
Sonque uech setmanas aprés la ponduda, los pichons emós trincaràn l’uòu e començaràn a explorar lor territòri mairal, totjorn susvelhats pels parents, que tanben començaràn alara a los noirir. Amb sonque sièis meses seràn sexualament adults, malgrat que pòdon plan demorar amb la sieuna familha encara fins a l’epòca de zèl de l’an posterior.
Uèi, e malgrat que i a cèrtas populacions identificadas que pòdon èsser consideradas menaçadas, l’IUCN considèra pas que siá una espècia en dangièr d’extincion. L’origina de la paraula emó encra es uèi escura. Segon qualcunes cercaires poiriá venir dels arabis. Puèi los portugueses nomenèron emó als grands ausèls d’Austràlia e Nòva Guinèa.
Se se pòt dire uèi que l’emó es una espècia relativament comuna a l’interior australian foguèt pas totjorn aital. Encara en 1930 e pr’amor de la gigantassa quantitat d’emós que i aviá prèp de l’agricultura umana, lo govèrn australian causiguèt li declarar la guèrra. Que foguèt pas ganhada pels umans.
Una guèrra contra los emós
L’istòria nacionala australiana demòstra uèi que, entre la primièra e segonda guèrras mondialas los australians n’aguèron una autra, en 1930, contra una espècia pas umana; los emós. Sembla que lo govèrn australian envièt l’armada australiana a luchar contra los emós, alara considerats coma un flagèl contra l’agricultura d’aquel país.
Amb l’armada australiana arribèt l’artilhariá, l’infantariá e los avions. Totes comencèron al còp lusors chaples contra los emós. Mas bombardar amb de canons milièrs d’emós es pas gaire bona idèia. Pr’amor que, la majoritat dels còps, los emós, plan rapids, evitavan las bombas e contunhavan lor camin. Sonque poguèron n’aucir qualcunes milièrs amb de mitralhadoiras.
Aprés la guèrra dels emós en l’oèst australian, lo govèrn confirmèt qu’avián aucit 57.000 especimèns. Tanben i aguèron divèrsas massacres a l’estat de Queensland. Mas los australians encara recebián d’argent pendent la decada de 1960 (çò es, mai de 30 ans aprés) per cada emó aucit en Austràlia occidentala. Puèi, urosament, arribèron las primièras leis per protegir los emós, que finiguèron amb una lei finala en 1999 que protegís al 100% aquela espècia ornitica.
Uèi se cre que i auriá aperaquí entre 630.000 e 725.000 emós (donadas de l’an 2009) en un airal que pòt se situar pròche als 6.730.000 km2. Dempuèi alara, l’espècia va plan e foguèt confirmat que i a pus emós uèi qu’abans de l’arribada dels colons blancs al continent.
Pasmens, encara i a cèrtas populacions menaçadas a la còsta nòrd de Nòva Galas del Sud o encara al torn de Port Stephens. Las màgers menaças que patís aquesta espècia uèi an totas coma origina l’èsser uman, pr’amor que rauban los uòus de l’ausèl sovent, i a fòrça accidents amb de veituras e lor abitat es totjorn trincat per l’espandiment de nòstra espècia.
L’emó comun, totun, es aprés l’estruç african e lo casuari oceanian lo tresen ausèl màger del mond pr’amor del sieu pés, mas lo segond ausèl màger de la planeta pr’amor de la sieuna nautada. Segon una majoritat de scientifics, la sieuna origina es australiana e preferís d’espacis obèrts e evita dintrar en de forèsts o encara en de desèrts. La sieuna dièta es omnivòra pr’amor que se noirís de plantas, mas tanben d’insèctes. L’autra espècia sosespècia d’emó, l’emó pichon (Dromaius banninianus), amassa amb l’emó negre, patiguèron l’extincion pauc aprés de l’arribada dels europèus al continent australian.
Malgrat aquela extincion, uèi encara i a tres sosespècias d’emó. Al costat de l’emó comun tanben podèm trapar l’emó de Woodward e l’emó de Rotschild, que son, totun, fòrça mens comuns que l’emó continental.
Un ausèl plan rapid
Malgrat que pòdon pas volar (pr’amor de divèrsas causas dont lor pés) an las pautas plan especializadas per córrer e son plan fòrtas. Lo múscul que cobrís la pelvis es plan fòrt e an sonque tres dets al pé, de poderoses aliats a l’ora de fugir dels predators.
D’un autre costat, l’emó es encara uèi, e malgrat l’espandiment uman, un ausèl diurn. E encara son plan mai actius quand la temperatura es pus nauta. Per luchar contra aquela calor, los emós dubrison lor boca e atal pòdon arribar a un cert equilibri entre la temperatura interiora e l’exteriora. Los palmons refredan l’evaporacion de la resulta n’es una quantitat plan bassa de dioxid de carbòni a la sang, que sembla pro bassa per èsser toxica per l’ausèl.
Cossí que siá, e pr’amor de la durada d’aperaquí fins a cinc meses de l’epòca de zèl, las luchas entre mascles emós es plan celèbra e comuna. Las mascles luchan los meses de mai e junh, quand la temperatura es pas encara pro nauta. Aprés la copula, lo mascle patís un cambiament ormonal: tota violéncia serà ara d’amor pels uòus e los pichons.
Car es lo mascle que déu bastir lo nis amb de brancas e d’èrba e de fuèlhas. La feme, quand tot serà premanit, pondrà entre 1 e 2 uòus de biais jornalièr. La mejana son 11 uòus per cada ponduda (malgrat que pòdon arribar a èsser 20). Los uòus d’emó pòdon arribar als 134 mm de nautada e 900 gramas de pés (l’uòu d’una galina multiplicat per 12!).
Quand los uòus son encara al nis, lo mascle manja pas nimai beu d’aiga. Demorarà drech fins a 10 còps cada jorn e sonque poirà subreviure pr’amor de las sieunas resèrvas de greis. Mentre lo mascle suenha los uòus, la feme cercarà la copula amb d’autres mascles. Aital pòdon èsser bastits mai d’un nis al còp amb la meteissa origina mairala mas pas pairala. D’efièch, pendent una meteissa sason, una feme emó pòt aver fins a tres pondudas.
Los pichons emós fan 25 cm de nautor e an lo pelatge plan raiat. La color bruna clara tipica canviarà als 3 meses de vida. Lor paire demorarà encara amb eles un an e mièg. Lucharà, se cal, contra los predators, e los ensenharà a se noirir per eles meteisses.
Los joves emós ja son sexualament adults als 14 meses (de còps abans e tot). Aprés viure amb lors parents 18 meses, se n’anaràn e tornaràn pas pus jamai. Lor espèr de vida abitual es d’entre 10 e 20 ans, malgrat que als pargues zoologics pòdon viure, encara, fòrça mai annadas.
L’emó es estat secutat pels indigènas aborigèns australians pendent de milièrs d’annadas. Los caçavan amb de lanças, de rets o encara dempuèi en naut dels arbres. Tanben daissavan de poison al luòc ont i aviá d’aiga, mas sonque èran caçats pel besonh de se noirir e pro, jamai per plaser.
Cossí que siá, se pòt dire que la paraula emò es pas australiana. Cada tribú los nomenava de biais desparièr; los Djadja wurrung los coneissián amb lo nòm de barrimal e los gunai los nomenavan myoure. Los jardwadjali d’un autre caire, los nomenavan courn.
Pasmens, es estonant poder confirmar qu’uèi encara i a un ausèl al mond, al costat de l’estruç african que, malgrat las sieunas mesuras, patiguèt pas l’escandilhament. Pr’amor qu’un adult pòt arribar plan als 2 mètres de nautor e pesar mai de 50 Kg. Benlèu aquò arribèt pr’amor de la sieuna velocitat.
Pr’amor qu’un emó pòt córrer plan a mai de 50 Km/h, mas se lo dangièr es plan pròche, encara pòt córrer mai e arribar, de còps, als 70 km/h. E tanben pòt far de sauts que pòdon arribar gaireben als tres mètres de longor. Un fach estonant a la natura. E mai al continent australian.
Benlèu pr’açò los emós avián pas cap predator natural important franc de l’òme quand arribèt nòstra espècia ailà fa mai de 50.000 anas e l’òme blanc fa 250 annadas. Car i aviá pas cap agla nimai dingo o marsupial carnivòr que poguèsse arribar a aquela tras que nauta velocitat animala.
Aquò fa de l’emò un ausèl plan particular. E la nòstra tòca, ara, en 2024, es lo protegir e lo suenhar. Sonque aital poiràn los nòstres filhs tornar a demorar estonats a l’ora de veire un emó, lo màger ausèl d’Austràlia e lo segond màger de tota la planeta.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
Fotografia principala : Wirestock/Istock
