E LA LENGA TORNÈT VIURE ! (EN BRETANHA) (2)

Lo galò es una de las doás lengas parladas dins Bretanha amb lo breton. Maugrat que fòrça gent encara pensa que es solament un dialècte del francés, es estada reconeguda coma lenga de Bretanha amb lo breton dempuèi l’an 2004. La fondacion de l’associacion Amics del Galò en 1976, puèi Bartaèyn Galeizz e Maèzoe a balhat nòva vida a una lenga millenària encara ara parlada per una minoritat de la populacion bretona.

Lo galò, tanben apelat lenga britoromanica, es parlat dins la Nauta Bretanha, dins lo territòri que i a l’èst d’ont se parla lo breton. Es una lenga pròche del normand e amb fòrça influéncias celticas mas tanben bretonas. Maugrat que pauc estudiada, a un vocabulari basicament latin e foguèt parlada ancianament dins un territòri encara mai grand pr’amor que lo galò èra parlada en Bretanha mas tanben en Normandia, Lo Mans e Maine.

La reconeissença de la sieuna originalitat lingüistica en Bretanha e aprés coma lenga regionala francesa en 2008 – es la soleta lenga d’oïl qu’a aquela reconeissença – a arrestat pas la lenga d’aver mens de 1000 alumnes que l’estúdian uèi lo jorn. Lo nombre de parlaires encara es en discussion pr’amor que qualques filològs dison que solament a prèp de 30.000 parlaires – çò es un pauc mai d’un 1% de la populacion de Bretanha – e d’autres estudis mai actuals confirman que seriá parlat per prèp de 200.000 personas e comprés per 400.000. Aquò situariá lo nombre de parlaires del galò en prèp del 5% de la populacion – d’aperaquí coma lo breton – e balhariá una vision un pauc optimista sus la sieuna situacion lingüistica.

Per ansin, donadas de l’an 1999 parlan de mens d’un 1% de la populacion de Nauta Bretanha coma parlaire de galò. Totun, lo sieu ensenhament en desparièrs centres educatius – entre aqueles l’Universitat de Resnn (Rennes en galò) – auriá ajudat espandir la sieuna practica e uèi lo jorn lo nombre de parlaires auriá arribat ja a un 5% de la populacion de Bretanha. Maugrat aquò encara es classada coma una lenga en vertadièr dangièr d’extincion real.

Estrangièrs segon los quites bretons

Los parlaires de galò son estats classats per los parlaires de breton dempuèi fa sègles coma d’estrangièrs. Pr’aquò la paraula galò, que ven de gall, que en breton vòl dire francés o estrangièr. Un tèrme utilizat ja abans de l’annexion del Ducat de Bretanha a l’estat francés en 1532.

Divèrses problèmas an encara d’èsser discutits e solucionats per la pròpria comunautat parlaire de galò. Entre aqueles qu’a tres dialèctes – nòrd, centre e sud – plan fòrts amb fòrça diferéncias de prononciacion e fins a cinc grafias o manièras desparièras d’escriure la pròpria lenga – entre elas ELG, Aneit, Vantyé, MOGA e ABCD -, un fach qu’ajuda pas la consolidacion e espandiment de la lenga entre los quites parlaires.

Pendent lo sègle XXen lo nombre de parlaires de galò patiguèt una disminucion radicala après los ans 1950. Aital, ja i aguèt una associacion per la promocion del galò entre 1939 e 1944 – los Companhs de Merlin – qu’aviá una revista de difusion de la lenga e culturas galò bretonas “Galerne” mas que finiguèt un còp finida la guèrra mondiala.

Puèi , l’associacionisme lingüistic del galò desapareguèt fins l’an 1976 amb Los Amics del Parlar Galò e Aneit en 1984. Aquelas associacions an trabalhat dempuèi alara en tot amassar lo vocabulari dels desparièrs dialèctes del galò, sustot a nivèl local. Aquò auriá coma tòca la creacion d’una basa de donadas scientifica per crear un diccionari de la lenga galò. De mai, an organizat dempuèi alavetz activitats pels mainatges per contunhar la pauca transmission lingüistica familiara.

Uèi lo jorn la preséncia de galò comença d’èsser significativa. I a plusors bandas dessenhadas (Tintin, Asterix) en aquela lenga, mai d’una revista en papièr o numerica e doás ràdios localas an la programacion majoritàriament o totalament en lenga galò – Plum’FM e Radio Bro Gweneed -. Mas las emission televisivas demoran encara pro minoritàrias. Lo primièr programa foguèt vist en l’an 2007 en la cadena de televisions localas Armor TV ( barrada dempuèi 2016 ). Uèi solament se pòdon veire qualques espacis en la television locala de Resnn amb una cronica setmanala dempuèi l’an 2008.

L’istòria estonanta d’una lenga

Es pauc conegut que las desparièras lengas celticas gallas foguèron parladas fòrça temps après la conquista romana. Après mai de 700 ans, los cèltas que demoravan en Armorica contunhèron de parlar dialèctes locals del gallés fins lo sègle VIen. En aquela epòca la Granda Bretanha patissiá las atacas d’angles e saxons e fòrça bretons fugiguèron a Bretanha e d’autres luòcs. Quand i arribèron trobèron que en Bretanha i aviá un pòble que parlava tanben una lenga cèlta e qu’aviá la meteissa cultura.

Per ansin i aguèt una integracion lingüistica mai aisida. Dins las doás grandas vilas, totun, se parlava latin e quora Resnn e Nannt (Rennes e Nantas) tombèron jos la conquista dels francs solament lo país contunhèt de parlar aquela lenga. Pauc cha pauc lo breton declinèt al sieu airal lingüistic posterior e dins la partida èst de Bretanha al sègle Xen ja se parlava lo galò.

Aquela lenga de Bretanha foguèt la lenga utilizada dins la cort ducala après la mòrt del darrièr duc parlaire de breton al sègle XIen e fins l’annexion francesa al sègle XVIen. Après, e maugrat l’esfòrç de l’administracion de París per impausar lo francés foguèt una lenga parlada sens de problèmas per los sieus abitants trò ben dintrat lo sègle XXen. Après la fin de la Segonda Guèrra Mondiala lo sieu declin foguèt lèu fins arribar a la fin de sègle a una situacion critica.

Maugrat tot aquò, los esfòrces de desparièrs organismes (Academia de Galò, Bertaèyn Galeizz e d’autres) an pogut tornar far viure una lenga tradicionala de Bretanha maugrat èsser encara minoritària. Coma d’autras lengas dins l’estat francés – un dels mai divèrses d’Euròpa tota – benlèu poiriá aver una mai granda preséncia dins los mejans de comunicacion se i aguèsson pas tantes enebicions legislativas estatalas.

Lo galò es, uèi lo jorn, amb lo breton, l’occitan, l’alsacian, lo normand, lo corse e d’autras, una lenga que luta per subreviure maugrat la pression de la lenga francesa. La signatura de la Carta dels Dreches Lingüistics – l’Estat Francés es l’unic estat europèu qu’o a pas fach encara – ajudariá e plan lo sieu futur. Aital lo galò poiriá aver una vida vidanta mens inquieta e l’umanitat seriá un pauc mai justa lingüisticament.

Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.