Lo roman Los tres mosquetaires d’Alexandre Dumas es solament un libre de ficcion. Mas çò que la majoritat de lectors sabon pas es que los principals personatges d’aqueste libre foguèron reals. Èran personas que balhèron la inspiracion a Dumas. E amb eles escriguèt lo roman. Entre aquestas, Carles de Montesquiu d’Artanhan, que tanben foguèt real e, mai desconegut encara, occitan.
Totes quatre mosquetaires, totun, demorèron pas pendent l’epòca de Loís XIII e Richelieu. D’Artanhan aviá nascut en la vila bearnesa de Lupiac en 1611 e après far lo servici en la primièra companhiá de mosquetaires, tanben apelats mosquetaires grises per la color de lor uniforme, arribèt a èsser tinent jos las òrdres dirèctes del cardenal Mazzarino. La sieuna biografia es plena de prètzfachs estonants – gaireben tant coma los del personatge del roman de Dumas -. Çò que se sap pas es se coneguèt vertadièrament a Atos, Portos e Aramis (los autres tres mosquetaires) mas aquestes tanben foguèron de personas realas que balhèron inspiracion a Dumas per ne far los personatges. E tanben èran occitans.
Aramis èra inspirat en Enric d’Aramitz e Portos en Isaac de Portau. Ambedós demorèron en la val bearnesa dels Baretons. Al costat d’eles s’a pogut saber que lo darrièr mosquetaire , Atos, tanben èra inspirat en Armand de Sillègue, del vilatge d’Atos-Apis, situat prèp de Sauvatèrra de Bearn. De mai, lo Sénher de Tréville, èra originari de lo vilatge d’Oloron-Sainta-Maria e bastiguèt un castèl entre Mauleon e Tardetz (País Basco). Totes eles èran o foguèron doncas bearneses e occitans. Un fach fòrça desconegut per la majoritat dels aimants d’aqueste roman.
A la parada !
De còps escotem en los filmes cossí cridan a l’ataca los mosquetaires del rei francés Loís XIII. Mas fòrça d’eles cridavan pas En garde ! mas A la Parada ! pr’amor qu’èran occitans. Aqueste èra doncas lo crit d’alèrta dels soldats occitans en regiments franceses del sègle XVII. Aital, los mosquetaires son encara uèi, e fòrça mai aprés la publicacion del roman de Dumas en 1844, personatges qu’an valors eternalas coma noblesa, larguesa, fidelitat e generositat. E podián èsser restacats a una granda vila coma Bòrdeus, Tolosa o París mas tanben a rotas paisanas o dins una bòria anglesa. Se podián trobar pertot.
E èran mosquetaires gascons e occitans. Al còp èran aimants de baralhas mas tanben leials e coratjoses. Avián un esperit de cavalièr, en tot èsser gentils e rebèls. Los òmes los aiman per lor virilitat e las femnas per lor seduccion. Mas, mai enlà del mite, foguèron personas realas. L’exemple mai clar es la biografia del pròpri d’Artanhan, que, maugrat aver viscut en una epòca posteriora, foguèt mosquetaire de la Gàrdia Reala del rei e aguèt una vida plena de situacions dangierosas fins la sieuna mòrt, amb 60 ans.
D’Artanhan, nascut en lo Departament d’uèi lo jorn de Gers, aviá coma pepin Arnaud de Batz, qu’aviá comprat lo castèl de Castelmore. Arribèt a París en 1630 amb lo nom de la sieuna mair Françoise de Montesquiu d’Artanhan. Per poder dintrar en la companhiá dels ja celèbres mosquetaires reals en 1632 demandèt ajuda al sieu oncle, Enric de Montesquiu, Comte d’Artanhan (qualqu’uns dison qu l’ajuda li foguèt balhada per l’influéncia e amistat qu’aviá aqueste amb lo Sénher de Tréville, amic del sieu oncle).
Un còp ja mosquetaire cerquèt la proteccion del cardenal Mazzarino, lo mai poderós ministre qu’aviá en la Còrt fins 1643. Après qu’aqueste laissèt lo ministèri, la companhiá de mosquetaires foguèt dissolguda, mas Carles d’Artanhan contunhèt jos lo servici de Mazarino en tot trabalhar coma espia. Loís XIV li balhèt divèrsas missions secretas e delicadas qu’avián de besonh fòrça discrecion. En 1652 ja èra Tinent de las Gàrdias Francesas e en 1655 n’èra lo capitan.
Totun, foguèt fòrça conegut en l’epòca pr’amor qu’aguèt d’arrestar Nicolas Fouquet, comissionat de finanças del rei, que voliá aver la plaça de Mazzarino. Lo rei ordenèt d’Artanhan de l’arrestar e aqueste demorèt quatre ans sencers al sieu costat fins que foguèt enviat, fin finala, a la preson.
En 1667 Carles d’Artanhan guanhèt en batalha – ara ja èra lo solet capitan e comandant de la nòva companhiá dels mosquetaires de tot lo país après lo pròpri rei – èsser nomentat governador de l’Illa de França. Totun, foguèt pas brica popular e totjorn volguèt tornar a l’armada e la guèrra. Quand Loís XIV declarèt la guèrra a la Republica Olandesa en 1673 poguèt tornar a dintrar en servici amb los mosquetaires.
Mas foguèt per pauc temps. Moriguèt en lo sètge de Maastrich per una bala de mosquet a la gargamèla en 1673. Divèrses istorians dison qu’es sepelit en la Glèisa de Saint Pèire e Saint Pau en Wolder, en Olanda.
Aital, calriá remembrar que la compahiá de mosquetaires franceses a lors regiments èran plena d’occitans e entre aquestes los mai coneguts mosquetaires bearneses d’Artanhan, Atos, Portos e Aramis. De còps, la ficcion amaga realitats que se vòl pas que sián conegudas. Mas ara ja podem dire a nauta votz: a la parada !
Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
