CAM.- Las montanhas que i a uèi al departament d’Arièja an una nautor d’entre 600 e 1.000 mètres de mejana (franc del Colh de Pòrt qu’a 1.250 mètres), malgrat que i a pics plan mai nauts a la frontièra. Es una region calcaria, mai encara al torn de Tarascon. Lo glaç premièr e l’aiga aprés, son estats de braves agents erosius qu’aguèron l’ajuda d’un clima, aprés la darrièra glaciacion, caud e umid. E aquò entraïnèt la naissença de fòrça caunas.
Un bèl exèmple seriá la cauna de Mas d’Asilh, un tunèl gigantàs de mai de 500 mètres de longor e qu’a una entrada que fa mai de 70 mètres de nautor e 80 de longor, çò qu’ajuda e plan a dintrar la lutz solara. Tanben son plan grandas las caunas de Nhàus e de Bedeilhac (ont i poguèt dintrar un pichon avion !), de Lombrivas e de Clastres.
Pendent la fin de la darrièra glaciacion, fa aperaquí 12.000 ans ( e entre aquesta, la de Würm e l’anterior, la de Riss, fa 200.000 ans, la region demorèt pas liure de glaç) i aguèron una sèria de cambiaments climatics que provoquèron, pauc a cha pauc, la fonda de tot lo glaç de la region. Aquò se debanèt de biais general fa 120 sègles e fòrça caunas d’aqueste departament aguèron una forma finala pr’amor de la fonda de glaç, qu’inondèt tota la region amb d’aiga.
Los cercaires creson uèi que foguèt alara qu’arribèt (de biais general) nòstra espècia a la region, malgrat que i a fossils plan mai ancians (de neandertalians e d’erectus). L’òme, nosautres, avèm començat a conquistar la nauta montanha dempuèi lo replanat que comença prèp de Pamias. L’existéncia de refugis naturals ajudèt plan nòstra espècia a conquistar la region.
De senhals plan ancians
L’abitant pus ancian dels Pirenèus foguèt l’òme de Tautavel, de l’espècia Homo erectus, descobèrt en 1971 a la Cauna d’Aragó, e qu’auriá demorat al luòc fa 455.000 ans. Mas Aragó es en Catalonha, prèp de la còsta mediterranèa, ont lo clima èra pus caud. Es malaisit creire que d’ominids dintrèron als Pirenèus centrals (lo país de glaç) a l’epòca. Perqué o far ?
Encara pendent l’epòca de l’arribada de nòstra espècia fa aperaquí 40.000 ans a la region d’Arièja, l’òme èra vestit totjorn amb de roba d’ivèrn e semblavan d’esquimals, pr’amor que lo clima èra plan fred (atanben dins las caunas, ont la temperatura maximala podiá arribar a sonque 12ºC (e çò encara se debana uèi lo jorn en tot visitar de caunas coma la de Bedeilhac).
Totun, es confirmat que fa 40.000 ans pichons grops de caçaires culheires ja èran presents al replanat airejés pus septentrional e comencèron a visitar la montanha mai sovent (qu’alara aviá pas d’arbres coma uèi) per caçar de mamots, d’orses de las caunas, de cavals, d’iènas e de leons de las caunas a mai de rangièrs, de bisons e de buòus muscats.
D’aquela epòca, totun, las espròvas son pas abondantas; qualcunas pèiras talhadas prèp de Pàmias o de Sant Raimond o la cauna d’Èrm. Lo clima, tras que fred ,explica una populacion plan pichona que sonque comencèt a conquistar las montanhas pus nautas d’Arièja ara fa aperaquí 16.000 ans.
