Se lo dessenh animat lo faguèt celèbre dempuèi 1950 a tota la planeta, uèi es una espècia qu’encara provòca de paur demest fòrça abitants de l’illa australiana de Tasmania. Es lo conegut Diable de Tasmania (Sarcophilus harrisii) qu’es estat caçat pendent de sègles pr’amor de la sieuna carn e qu’uèi lo jorn e pr’amor d’una grèva malautiá congenitala poiriá veire un futur tras que negre.
Es vertat que lo diable de Tasmania ja patiguèt l’extincion totala al continent australian ja fa mai de 3.500 ans. E tanben es vertat qu’es un predator plan celèbre pr’amor qu’es plan ferotge a l’ora de manjar. Los sieus crits quand se noirís – un biais de dire a d’autres especimèns que trobèt una preda o un animal mòrt car es tanben carronhaire – tanpauc ajudèron a l’ora de cambiar la pensada dels tasmanians.
La sieuna extincion al continent australian se poiriá aver debanat pr’amor de divèrses factors dont la caça de las sieunas dents – o encara un cambiament climatic qu’en aquela epòca ja provoquèt l’extincion del tigre marsupial tilacin. Mas en Tasmania e ja sens la preséncia de tilacins – que secutavan e manjavan de diables de Tasmania –l’espècia s’espandiguèt per aquela illa d’un biais relativament aisit fins a l’an 1996.
Foguèt alara quora foguèron trobats los primièrs especimèns amb una òrra malautiá que provòca l’espandiment d’un marrit càncer facial que finís amb la granda majoritat – la mortalitat pòt arribar plan al 80% dels animals malauts – dels diables de Tasmania. Dempuèi alara divèrses estudis confirman que mai dels entre 20.000 e 100.000 diables de Tasmania que poiriá aver en aquela illa moriguèron pr’amor d’aquesta òrra malautiá. Una malautiá que pòt èsser transmesa d’un individú a un autre quand i son prèp.
D’un autre biais, lo govèrn australian comencèt a assajar de crear de nòvas colonias de diables de Tasmania en sòl continental australian en 2020. Per ansin, e en tot assajar de crear mai d’una resèrva en Tasmania e una autra en Austràlia continentala foguèron liberats 26 parelhs de diables de Tasmania en Nòva Gallas del Sud. La tòca es pas autra qu’assajar d’aver de pichonas populacions luenhas de Tasmania pr’amor que los cercaires uèi, e aprés la mòrt de mai del 80% de l’espècia en Tasmania pr’amor d’aquela malautiá, son pas segurs se l’espècia poiriá subreviure mai temps en aquela illa.
Un pichon predator
Lo diable de Tasmania es un pichon marsupial predator (lo màger del mond aprés la mòrt del tilacin) del genre Sarcophilus. Lo sieu ancessor pus luenh auriá viscut en Austràlia continentala fa aperaquí entre 10 e 15 milions d’ans. Lo sieu pelatge es negre e a una granda ferocitat quora se noirís. Es un predator qu’a l’abituda de demorar sol al long de tota la sieuna vida – qu’en estat salvatge arriba pas jamai a mai de 7 ans- mas que pòt manjar amassa amb d’autres diables de Tasmania e que tanben es receptiu a l’ora de copular amb la feme pendent l’epòca de zèl.
Un autre trach caracteristic del diable de Tasmania es la sieuna pudor, que lença quora patís una menaça e que pòt arribar a èssert tròp forta, cossí se debana en çò de la mofeta.
Descrich pel primièr còp per un naturalista, George Harris, en 1807, un diable de Tasmania mascle es fins a un 20% màger qu’una feme. Lo cap es grand e la coa pòt arribar a la mitat de la longor corporala (ont demòra emmagazinat lo greis corporal de l’animal). Las pautas anterioras son un pauc mai longas que las posterioras e a una longor mejana de 65 cm de longor, un pés de fins a 8 Kg e una coa de fins a 25,8 cm. La femèlas son, totun, un pauc mendres que los mascles.
Lo melhor sens del diable de Tasmania es l’ausida. La sieuna vision es gaire bona. Se es de nuèch, qu’es quora caçan la majoritat dels còps per assajar de trapar pas d’umans o d’autres predators, se la presa es en movement es lèu trobada. Mas se aquesta demòra sens se moure lo diable a fòrça problèmas per la trapar.
La taxa de reproduccion del diable de Tasmania es pas gaire nauta, malgrat qu’una femèla pòt aver entre 20 e 30 pichons cada còp. La feme es sexualament madura amb dos annadas e lo zèl arriba mai que mai pendent lo mes de març. Totun es una espècia qu’es pas monogama e lo mascle, se vòl pas veire cossí la feme se’na va tanben amb un autre diable, li cal demorar totjorn prèp de la feme a la cauna ont demòran. E sonque la daissarà per anar a baure d’aiga pendent tot lo periòde de zèl.
Lo problèma arriba aprés los 21 jorns de gestacion. Los pichons sortisson de la vagina mairala e se’n van a la bossa marsupiala que se dubrís vèrs endarrièr cossí se debana en çò de l’ombat. La maire sonque a quatre popas e doncas aquò vòl dire que, la majoritat dels cases sonque subreviuràn los quatre pichons pus fòrts. D’efièch, la taxa de subrevivéncia del diable de Tasmania en aquela epòca sonque arriba a un 40% e, de còps, encara mens.
Dins la bossa marsupiala, los pichons creisson rapidament. Als 50 jorns ja an tot lo pelatge e los joves dubrisson los uèlhs aprés 90 jorns. Pauc aprés, quora ja fa aperaquí 100 jorns que son al marsupi mairal, sortiràn al mond exterior mas encara demoraràn tres meses mai a la cauna mairala e contunharàn d’èsser alachats malgrat que pas tan sovent.
Los diables de Tasmania demòran un pauc pertot en Tasmania. Preferisson las forèsts dubèrtas mas tanben pòdon èsser trobats a la còsta, ont manjan de peissum mòrt a la platja o caçan de pingüins, mas tanben pòdon èsser trapats plan prèp de vilas e vilatges, car es ont pòdon trapar fòrça carronha e d’autre tipe de noiridura per subreviure.
De remembrar que, malgrat que los mascles adultes pòdon pas o far, los joves diables de Tasmania pòdon plan montar sus un arbre e tanben pòdon nadar plan. Segon mai d’un estudi etologic aquò arriba pr’amor que, se que non, seriá plan malaisit subreviure se trobèssen un adult, car se aqueste a de fam tanben atacarà, aucirà e devorarà lo jove.
D’un autre biais, los diables de Tasmania an de territòris d’entre 8 e 20 km2 malgrat qu’aquestes pòdon se mesclar plan amb lo d’autres individús. Aquò es pas cap problèma pels mascles, que sonque luchan entre eles pendent l’epòca de zèl e pr’amor d’una feme. Se debana sovent que los mascles an lo cors plen d’ancianas nafraduras mas es rar que la causa siá pr’amor del territòri.
Los diables de Tasmania son carnivòrs oportunistas. Caçan d’animals vius (e preferisson plan los ombats) mas tanben son carronhaires. Aital, pòdon manjar plan d’ausèls, de peissum, d’insèctes, de granhòtas e de reptils e encara de mamifèrs. Se la preda mòrta es plan granda cridaràn d’un biais estonant a d’autres diables per la manjar. E aquel crit, quora arriba d’un grop d’entre 10 e 15 diables que son en tot manjar, per exèmple, un caval mòrt, pòt arribar a èsser ausit a mai de 15 quilomètres.
Quora manja, lo diable de Tasmania es un predator qu’o manja tot, la carn, mas tanben la pèl e los òsses. Daissa absolutament res. E o fa en pauc temps. Los grangièrs tasmanians o sabon, e quora un animal d’elevatge morís, lo lençan al bòsc, pr’amor que sabon que lèu dessapareisserà e aquò ajuda a arrestar de malautiás entre los autres animals. De soslinhar que lo diable a la nhacada pus fòrta de totas las espècias mamifèras del mond.
Totun, uèi, e dempuèi 1995, la populacion de diables de Tasmania demeniguèt en un 80% e lo declin de l’espècia comença a èsser grèu, pr’amor d’aquela òrra malautiá que patisson de mai en mai especimèns. Lo futur de l’espècia, segon mai d’un cercaire, es plan escur. Los expèrts sonque pòdon assajar de capturar un animal malaut e l’isolar d’autres diables se vòlon arrestar l’espandiment d’aquel càncer facial que patisson. Tot aquò es estat fach las darrièras 20 annadas, mas lo declin contunha e se poguèt pas solucionar la situacion, pr’amor que los animals malauts pòdon pas èsser garits.
Es vertat que l’espècia ja patiguèt de grèus declins en 1909 e 1950 e qu’aprés la populacion poguèt tornar a de nivèls anteriors e encara pus nauts. Mas ara, e pr’amor de la rapida espandida d’aquel òrre càncer, los cercaires son brica segurs se l’espècia poirà subreviure lèu.
Pr’amor d’aquò, l’espècia foguèt classificada coma menaçada dempuèi 2008 e poiriá patir l’escandilhament a mejan terme. Sonque cambiar la pensada dels abitants locals – qu’encara los caçan pr’amor que creson qu’atacan de fedas e tanben d’umans vius – poiriá balhar un pauc d’espèr als ja pas gaire comuns individús pas malauts.
Se que non, aquestas poirián èsser las darrièras linhas sus una originala espècia oceaniana que demòra en Tasmania fa pas gaire, mas que patiguèt la meteissa sòrt que lo tilacin, l’autre predator escandilhat en 1936. E lo personatge de dessenh animat de la television demorariá coma un cant a l’absurditat, pr’amor que los darrièrs individús èran pas gaire pr’amor que l’òme blanc lo cacèt pendent decadas e quora poiriá tornar a créisser coma espècia protegida e suenhada per l’òme aquela òrra malautiá finiguèt amb l’espècia. Un fach qu’esperam que se debane pas mas qu’uèi lo jorn es una escasença reala.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
Fotografia Principala: Wayne McLean/CC
