Segontes es darrères donades oficiaus, era espècia deth linx, tanben coneishut en occitan damb eth nòm de lop cervèr, hè fòrça annades que s’escandilhèc en Aran e Catalonha. Mès que mès era espècia de linx iberic (Lynx pardina), qu’aué sonque pòt èster trapat (e en nombre fòrça redusit maugrat qu’en lent espandiment) en sud peninsular. Totun, encara i a dobtes sus era preséncia de linxs deth nòrd (Lynx lynx) enes Pirenèus. Pr’amor que, amagat en çò de mès prigond des bòsqui aranesi e pirenencs ne poirien demorar encara apruprètz dètz especimèns (donades dera annada 2000).
Ena Val d’Aran non ei estat jamès vist pes etològs mès en Gasconha es estat dit que qualqu’un excursionista ne poirie auer vist encara un. Totun, se aguest ei eth cas, e nosati volem pensar quiòc, era sua situacion en toti es Pireneùs serie fòrça alarmanta, e lèu poiriam considerar aguesta beròia espècia practicaments escandilhada. E se açò non a passat encara, passarà lèu, pr’amor dera manèra d’èster dera nòsta espècia.
Çò qu’ei plan trist, pr’amor qu’ei un des felins mès beròis que i pòt auer en tot Euròpa. Eth linx deth nòrd ei un felin mès gran qu’eth linx iberic. Pòt arribar a pesar enquia 15 Kg, a era coa cuerta e non a guaire plapes en sòn pelatge, com eth linx iberic, eth sòn cosin. Es sues pautes (fòrça granes) son un prètzhèt estonant, mès ei atau, pr’amor que dan ad aguest predator un gran auantatge que d’auti predators non an, çò ei poder caminar o córrer fòrça ben sus era nhèu. Es pèus qu’an enes aurelhes tanben son caracteristics d’aguesta espècia.
Eth linx ei un predator fòrça rare aué en Pirenèus e era sua istòria ei fòrça trista. Se separèc deth puma hè apuprètz mens de dètz milions d’annades e lèu s’espandic per tota era region paleoartica (des d’America deth Nòrd enquia China e Japon). Atau, e en epòques passades, podie èster trapat per tota Euròpa e encara més enes isles mediterranèes e en nòrd african. Mès era cobdícia umana non a limites.
Era termièra meridionau d’aguesta espècia de linx, totun, auie es Pirenèus coma darrèr territòri deth sòn abitat pr’amor qu’ena peninsula iberica èra airau deth linx iberic.
Aué era espècia semble que torne a espandir-se un shinhau desde Soïssa e es montanhes des Alps vèrs Provença e, se pendent era dusau part deth sègle XXau se consideraue qu’ère escandilhat en estat francés, des des annades 2000 ja n’i a mès de 100 individús, maugrat era sua lèu misteriosa preséncia en airau pirenenc.
Era istòria d’ua persecucion
Lèu escandilhat donques, eth linx deth nòrd comencèc a víer rare en Pirenèus pendent era darrèra mitat deth sègle XIXau. En Pirenèus orientaus eth darrèr linx capturar siguec en 1930 en Prades de Conflent. Mès o mens pendent era madeisha epòca sigueren caçats es darrèrs individús ena Serra deth Cadí. En aguest airau e maugrat que i a persones que confirmen qu’an vist des d’alavetz en Catalonha Nòrd linxs, era preséncia non ei estada jamès confirmada de manèra oficiau.
Eth linx iberic, d’un aute costat, demorèc tostemps en zònes com es Prepirenèus, mès non enes montanhes mès nautes pirenenques, territòri deth linx deth nòrd. En Aran hè fòrça decades que quaucarrés confirmèsse qu’auie vist un linx. En Catalonha eth darrèr especimèn siguec capturat enes Pòrts de Tortosa ena annada 1957.
Se parlam deth linx deth nòrd ei possible que i age encara un o dus individús ena Val d’Aran. Era sua dièta normau son lèbres e marmòtes mès son predators fòrça nocturns e açò ei ua dificultat mès ara ora de trapar-ne bèth especimèn.
Son predators territoriaus e açò tanben aurie arrestat un nau espandiment d’aguesta espècia pendent es darreres dècades, pr’amor que cap mascle tolerarie jamès era preséncia d’un aute mascle en sòn territòri (que tanben son fòrça grani). Açò e era constanta persecucion der òme, aurie provocat era situacion actuau de lèu escandilhament.
D’un aute costat, toti es etològs confirmen qu’ei ua espècia fòrça restacada damb era des sues prèdes. Atau, se ua annada ei bona en lèbres (o conilhs) era suberviuéncia des linxs ei segura. E es femelhes an fòrça mès cries –era mejana son entre dus e tres cries cada primauera –. Mès se era noiridura ei rara es linxs an fòrça mens cries. E era taxa de populacion dera espècia pòt èster diuèrsa, de mès d’un 40%.
Non cau dar mès donades d’ua espècia qu’enes Pirenèus – e ena Val d’Aran – pòt èster considerda coma hantauma. Era istòria deth linx, maugrat que trista, pòt ajudar a educar es generacions qu’encara an d’arribar, pr’amor qu’ei un predator extraordinàriaments beròi. Era sua fauta enes bòsqui pirenencs tanpòc non ei bric bon entath territòri pr’amor que soent caçaue vops – non tolère cap aute predator laguens deth sòn territòri – e açò tanben ajudaue a controlar es populacions des auti predators e arrestaue eth sòn espandiment enquia que pogùessen víer ua plaga.
Er espandiment de cabiròus, cèrvis e auti erbivòrs ena Val d’Aran e es Pirenèus en moment actuau ei sonque ua consequéncia dera persecucion umana de toti es predators d’ua region. Se i auèssen linxs o lops er ecosistèma poirie tornar ar equilibri naturau.
Toti es etològs e aimants dera natura confirmen aué qu’un abitat naturau o biotòp ei un lòc damb un equilibri fòrça delicat entre es espècies vegetaus e animaus e laguens aguesti entre es espècies erbivòres o vegetarianes e es predators (eth cas des omnivòrs com er ors qu’ei diferent). Se non i a erbivòrs, toti es carnivòrs moriràn, mès se non i a predators aqueri auràn mès malauties e i aurà especimèns mens preparats entara suberviuéncia, çò que provocarà, damb eth temps, un gran risc entar ecosistèma, pr’amor que i poirie auer ua plaga.
Es Pirenèus, aué, e maugrat era beutat des sòns bòsqui e montanhes, ei un ecosistèma qu’ei menaçat. Pr’amor que ja hè fòrça temps qu’er òme aucic es darrèrs predators grani com es lops o dilhèu tanben es linxs deth nòrd.
Sonque eth dia qu’era nòsta espècia protegirà totauments toti es animaus e vegetaus – e tanben es predators – es Pirenèus seràn guaridi. Peth moment sonque auem ua trista, fòrça trista istòria, era des epòques passades, quan es aranesi podien gésser a passejar en bòsc e trapar un des predators mès polits de tot eth continent; eth linx deth nòrd. Ua espècia qu’aué, ja non ei mès entre nosati.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
