Vos rebrembatz dera scèna deth libre Alícia en País des Meravelhes –revirat magnificaments ar aranés per Tònho Castet – on ua lèbre parle damb Alícia en tot semblar un animau lhòco ? Ei pr’amor dera sua nauta velocitat quan cór, es sòns uelhs (fòrça diferents des deth conilh) e es lutes damb es pautes que podem arribar a vèir bèth còp en un prat – e que non son normauments entre dus mascles mès entre ua femelha e un mascle pr’amor que non ei preparada entara copula -.
Ça que la, i a diuèrsi aspèctes dera lèbre qu’ajuden a identificar era espècia (Lepus europaeus) d’un conilh; es aurelhes dera lèbre son fòrça mès longues, era color des uelhs ei jauna – e es des conilhs escura – ei solitària era majoritat de viatges, e non a es cries laguens ua tuta de tèrra, mès ena superfícia.
Era longada d’ua lèbre pòt arribar ben as 73 cm. Es mascles son un shinhau mès grani qu’es femelhes , e pòt pesar entre 2,5 Kg e 7Kg. Era coa hè entre 7 e 13 cm de longada e sonque es aurelhes pòden arribar plan as 14 cm de longada. En sud europèu era mejana de pés ei d’apuprètz 3 Kg ,mès en centre e nòrd europèu (pr’amor qu’ei ua espècia de mamifèr autoctòn d’Euròpa mès tanben d’Asia e Africa ) pòt arribar ben as 7 Kg de mejana.
Maugrat qu’eth nuclèu centrau deth sòn territòri ei d’apuprètz un o dus centeats de mètres, era totalitat deth madeish – segontes era noiridura – pòt arribar a diuèrses ectares. Totun, ei un mamifèr que non abandone soent eth sòn territòri se non patís e fòrça per quauquarren (com eth clima, es predators o encara era fauta de noiridura).
Ua lèbre sauvatge, ena Val d’Aran, pòt víuer ben enquia 12 annades en territòri on non i a ne lops ne linxs – com era Val d’Aran – que son es solets predators que pòden caçar ua lèbre adulta. Era lèbre patís fòrça mai predators, mès aguesti sonque pòden atacar, e caçar, lèbres malautes o fòrça joenes. Se que non, e damb era excepcion dera nòsta espècia (pr’amor qu’ei fòrça caçada encara aué) ei un mamifèr que non a lèu predators e açò pr’amor, tostemps, dera sua enòrma velocitat
Un mamifèr plan veloç
Es lèbres pòden córrer mès d’ua ora a ua velocitat mejana d’apuprètz 50 Km/h. A mès d’açò, era hujuda dera lèbre – com era deth conilh – non ei en linha rècta mès en zig-zag – e açò ajude e fòrça era lèbre a húger des sòns predators. Era lèbre tanben a diuèrses estrategies entà poder deishar endarrèr es predators, coma ara tornar endarrèr, çò que deishe tostemps estonats es predators, sautar (eth saut pòt arribar a mès de 3 mètres de longada) o nadar, pr’amor que non a pòur dera aigua.
Era istòria evolutiua ei – restacada damb era d’auti lagomòrfs – tota ua capitada. Non an es cries en tutes, com es conilhs, mès ena superfícia, un shinhau amagada entre era vegetacion. Eth sòn còrs demore laguens un petit horat e eth sòn cap ei tostemps dehòra entà aulorar es possibles predators, pr’amor qu’er olfacte e era ausida des lèbres son susprenentes.
Era lèbre minge, mès que mès, èrba, mès en iuèrn, quan ja non i a noiridura, pòt arribar enquias camps de coltiu ara recerca de grana, o heruta. Era sason de reproduccion se debane entre es mesi de gèr e agost o seteme mès ua femelha pòt víer prenha enquia 3 o 4 viatges cada annada (e cada còp aurà entre 3 e 4 cries).
Açò, teoricaments da ua chifra d’enquia 10 lèbres passada ua annada damb sonque ua femelha. Totun, era mortalitat des joenes lèbres tanben ei fòrça nauta, pendent eth prumèr iuèrn e enquia un 85% des cries morissen pendent era prumèra annada. Aué ei ua espècia que non ei considerada coma menaçada ena Val d’Aran e d’auti lòcs deth Pirenèu e se pòden trapar ben lèbres enquias 2.000 mètres de nautada.
Er abitat des lèbres son es espacis dubèrts com es prats, mès pròp tostemps deth bòsc. Ei un animau nocturn, e soent s’amassen diuèrses lèbres ara ora de cercar noiridura. Eth zèl des femelhes dure sies setmanes – maugrat que sonque son receptiues pendent aguest periòde diuèrses ores d’un solet dia e pro.
Quan ua femelha ei en zèl, arriben es mascles. Entà poder copular es mascles correràn darrèr dera femelha, que sonque vò era lèbre mès fòrta – eth guanhador -. Pendent era copula , se arriben d’auti mascles i aurà ua luta que, maugrat tot çò que podem imaginar, pòt arribar a èster mortau, pr’amor qu’es mascles luten en tot dar-se còps damb es pautes e lençar-se er un contra er aute entà sajar de nhacar er adversari. Alavetz, un tuste contra eth còth der aute pòt e aucir-lo aisidaments pera fòrça deth saut.
Es cries arriben dempús d’apuprètz 44 dies mès an un auantatge qu’es conilhs non an; quan nèishen ja daurissen es uelhs e passadi sonque quauqu’uni dies ja se’n van cadua a hèr un horat pròpri on reposar e esperar era leit mairau pendent eth dia. Quan arribe era net era mair cride es cries, qu’arribaràn lèu per noirir-se. Tres setmanes dempús ja pòden minjar èrba e cinc mesi dempús ja pesen coma un adult.
Era millor arma qu’an es lèbres contra es predators ei demorar quieta en tèrra. Era color deth sòn pelatge ajude plan era lèbre a amagar-se ena natura. Quan eth predator ja ei fòrça pròp, ei quan començarà era hujuda e non guaire predators pòden capturar ua lèbre adulta.
Era lèbre patís mès d’autes menaces, com es pesticides o erbicides o accidents damb coches o tractors. Totun, se non siguesse per espandiment dera agricultura, hè 10.000 annades, serie ua espècia que non serie tant espandida.
Er òme podec domesticar eth conilhs mès jamès podec domesticar ua lèbre. E quan vò capturar ua, çò de mès normau ei pérder era prèda, pr’amor des estonants sauts e era grana velocitat quan hug. Non ei açò un senhau de capitada evolutiua ? Nosati non pensam com pensen es anglesi, que son animaus lhòcos, mès tot çò de contràri: son mamifèrs fòrça escarrabilhats que contunharàn d’èster atau, erosaments, pendent eth futur.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
