L’origina del pòble ongrés se tròba a l’airal dels Orals, en la Russia d’uèi lo jorn. Prèp d’aquesta zòna, que dessepara Euròpa d’Asia, i demoravan los primièrs ancessors dels ongreses. E i arribèron de tèrras situadas mai al nòrd. Los cambiaments climatics e marchas dels caçaires protongreses desseparèt aqueste pòble dels autres pòbles ugrofinians. Foguèt prèp del riu Irtis ont los ongreses comencèron a trabalhar coma pastors.
Pendent lo sègle V dC los ongreses arribèron a l’airal situat al torn del riu Volga, Baskhiria uèi lo jorn. E decidiguèron d’i demorar. Aquel espaci foguèt apelat la Magna Ongria e foguèt la patria dels ancians ongreses fins la fin del sègle VIII. En aqueste territòri podèron conéisser d’autras tribús, coma las turquicas. Entre aquestas la mai importanta èra la dels Onogurs, e pr’aquò los ongreses an uèi aqueste nom. La credença tradicionala restaca los Onogurs amb una part dels Huns en tot ocupar l’Empèri roman pendent lo sègle V. Mercés a la convivéncia amb las tribus turquicas, los ongreses perfeccionèron l’art de la cavaleriá e de l’arqueria sus caval.
Pendent la segonda mitat del sègle VIII, los ongreses, jos las ordes del cacic Levédi, arribèron al territòri que recebèt puèi lo nom de Levedia, una zòna plaçada entre los rius Don e Dneper. Los lors vesins mai poderoses èran los Khazars, organizats en una estructura estatala sonada kaganat. Totas las tribús ongresas decidiguèron de n’èsser vassals e balhèron divèrses servicis militars al kaganat. La tribú mai fòrta foguèt la dels Megyers o Magiars. Aquò en ongrés vòl dire pàtria e tanben es l’etnomin pròpri dels ongreses.
Lo poder en las tribús ongresas èra desseparat entre doas personas: lo comandant principal – tanben sonat gyula, e lo sacerdot e cap esperital –o kende. Pendent la sieuna convivéncia amb l’Empèri khazarian, los ancians ongreses èran tanben pagans e adoravan d’animals mitics coma l’aucèl mitid de Turul.
Puèi, pendent lo sègle IX e per rasons encara pas claras, los ongreses marchèron un autre còp cap a Occident e arribèron a la sieuna tresena patria documentada – èra la tèrra que i aviá entre los rius Danubi e Dnieper e qu’après es estada coneguda coma Etelkoz. Lo sieu cap èra alavetz Almos, e amb el los ongreses poguèron èsser fin finala liures del jo khazarian e entrar en divèrsas alianças pendent las guèrras qu’avián a l’epòca los francs orientals e los eslaus occidentals de l’Empèri de la Granda Moravia.
Un destin encara mai grand
Mas lo destin dels ongreses èra encara mai grand pr’amor que a l’epòca i aviá guèrra entre los bizantins e los bulgars. En l’an 894, quand comencèt la guèrra entre aquestas doas poténcias principalas balcanicas l’emperaire Leon VI decidiguèt pactar e collaborar amb los ongreses. Aquestes ataquèron la part septentrionala de l’Empèri bulgar, e capitèron. Mas, al còp, lo sieu territòri foguèt atacat per una autra tribú nomada, los Pecenegs. La pression foguèt granda e decidiguèron doncas marchar tornamai vèrs la granda Plana carpatica.
Segon la legenda, lo prince de la Granda Moravia, Svatopluk, recebèt un caval dels ongreses e los balhèt un tròç de tèrra e d’aiga. Mas per los ongreses aquò voliá dire una rendicion simbolica del sieu principat. La vertat èra que la Granda Moravia èra en una situacion de granda inestabilitat politica e los ongreses sabèron cossí profitar la division dels eretièrs de Svatopluk per conquistar una granda part dels dominis dels grandmoravians.
En aquela epòca Almos foguèt cambiat per Arpad, e amb aquò se sonèt la primièra dinastia dels princes primièr e reis après ongreses. Los Arpad, foguèron los dirigents dels ongreses fins los inicis del sègle XIV. La casuda del grand empèri de la Granda Moravia en l’an 906 provoquèt que lo nuclèu d’operacions ongrés arribèsse mai encara prèp de l’Euròpa occidentala. En 899 una armada ongresa arribèt a Lombardia e mercés a l’ajuda balhada per l’emperaire alemand Arnulf – que voliá punir las autoritats localas. Mas en 907, en la plan coneguda batalha de Brezalauspurc (en l’actuala Bratislava, Presporok), los ongreses destrusiguèron l’armada bavariana e tot l’Empèri alemand foguèt plaçat en situacion de dangièr.
Las atacas dels ongreses contunhèron pendent tota la primièra mitat del sègle IX. Pendent una d’aquestas atacas los ongreses arribèron fins la vila catalana de Lheida, en l’an 942. Las armadas magiaras sabián qu’èran fòrça superioras en l’utilizacion de l’arc e lo caval e pr’aquò la majoritat de las sieunas armadas èran de cavalariá leugièra. Fin finala, l’ondada de las atacas ongresas arribèt a l’an 955. Aquel an, Otto lo Grand, futur emperaire alemand, poguèt los arrestar en la batalha del riu Lech, prèp de la vila d’Augsborg.
Los cavalièrs ongreses patiguèron una desfacha militara tant granda que volguèron pas jamai atacar un autre còp Occident. Mas aquò tanben foguèt positiu pr’amor qu’organizèron la sieuna vida e cambièron d’una manièra radicala lo caractèr de la sieuna societat. Amb lo temps podèron consolidar lo sieu domini de la plana carpatica, e aquò foguèt l’origina del futur reialme d’Ongria. Lo sieu primièr rei crestian foguèt primièr Geza e après encara lo sieu filh Vajk. Aqueste dintrèt en l’istòria amb un autre nom: Esteban, lo primièr rei d’un país nomentat ja coma Ongria.
* Michal Čukan
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
