En 1793 arribèron a Beijing los representatius del capitalisme britanic. Un oficial de la dinastia dels Manchos (la dinastia Ch’ing) diguèt ab perspicacitat : “Aquestes barbars pensan que del comèrci. An ges de pensadas nòblas.”
Pendent lo sègle XVIIIen s’augmentava l’empèri britanic, exportant lo capitalisme a travèrs del mond. Ab l’Espanha en declin, l’enemic principal de la borgesiá de Granda Bretanha foguèt lo reialme de França, un poder semi-feudal e semi-capitalista, s’aprochant a l’explosion que seriá la sieuna revolucion borgesa a la fin del sègle. Los tres sègles de la revolucion anglesa serián fusionats dins un pichot nombre d’annadas en França, e lo resultat de tot aquò seriá un vertadier cataclisme politic e social, domestic e colonial.
Mas adejà de las primieras annadas del sègle XVIIIen, las classas renhantas anglesas e francesas serián en guèrra. En America del Nòrd, ont los dos avián lors colonias, los dos emplegarián los Indigènas , los uns contra los autres, coma lo govèrn britannic e lo rei francés (qui sostenava los Jacobitas) avián emplegats los clans Highlanders los uns contra los autres, dins lors garrolhas de faccion. (Veire lo roman de J.F. Cooper, “Lo Darrièr dels Mohicans.”) La Granda Bretanha emplegariá tanben los Indigènas contra los rebels colonials en 1776, faguent mai isterica la paur e la detestacion dels Colonials pels natius – qu’auriá las consequéncias tan orriblas al sègle que seguissiá.
La Granda Bretanha s’encrochava tanben en Índia, que devendriá la possession la mai importanta de l’empèri britanic. Pauc a cha pauc, los princes feudals indians foguèron destronats, tuats o expulsats, e remplaçats per las mariotas de la corona britanica. (Veire lo filme, “Los Jogars d’eschecs.”)
La guèrra d’independéncia estatsunitenca
En 1776 I aviá tretze colonias britanicas en America del Nòrd (ansin que lo Canadà). Lo dinamic economic del capitalisme possèt Londres e los colonistas vèrs la guèrra, e la borgesiá americana, tirant ab ela sos proletaires, se revoltèt. Los caps de la rebellion èran ges units a regard del but de l’independéncia. Un revolucionaire anglés, Thomas Paine (autor de “Los Drechs de l’òme”, “Lo Sens comun”, e “L’Atge de la rason”), un representatiu dels principis de las Lumièras, exigiguèt l’independéncia de las colonias de la corona britanica. Los conservatius, representats per George Washington, proprietaires d’esclaus, la volián pas.
La ferocitat pasmens de l’armada britanica contra los rebels possèt mesme los conservatius vèrs l’independéncia e dins lo camp de Tom Paine. Los colonistas ganhèron la victòria tre 1778, mas Londres assajariá una reconquista al sègle XIXen, e pendent aquel sègle la Granda Bretanha e los Estats-Units serián d’enemics mortals.
Maugrat lo fach que foguèt Tom Paine qu’aviá exigida l’independéncia, foguèt pas amat per la borgesiá. Paine s’opauset a l’esclavatge, e, dins son “Atge de rason”, demoliguèt la Bíblia. Retornariá a l’Euròpa afin de participar a la Revolucion francesa. Ailà, ont Paine se trobèt condemnat a la guilhotina, son appel a George Washington de lo salvar la vida foguèt inhorat. Paine escapariá la guilhotina, mas quand aviá retornat as Estats-Units, moriririá destitut, atacat dins las carrièras pr’amor de son “ateisme.” (D’efièch, foguèt deista).
Los esclaus african-americans èran ges representats dins la constitucion de Washington e, maugrat l’abolicion britanica del comèrci en 1807, l’esclavatge contunhariá as Estats-Units fins a la guèrra civila de 1861-65. (Los capitalistas britanics de coton dependián sul coton american – atal lor volontat de participar a la guèrra civila sul costat de la Confederacion, com anam veire mai tard.)
Lo sègle de Lumièras e Frederic de la Prussia
La pensada europèa aviá conegudas una granda transformacion. Al sègle XVIIIen vesem los filosòfs materialistas demolissent las certitudas religiosas e ancianas. Lo materialisme nega l’existéncia d’anma o d’esperit com entitats non-materialas. Atal rejeta la religion establida.
Lo materialisme vei la materia come la soleta realitat, indestructibla e eternala. Ansin que los materialistas èran los deistas. Aquestes, come Tom Paine, rejetavan la religion establida, mas cresián a un dieu independant de totes los cultes e los dogmas. Ne crestian ni musulman, lo dieu dels deistas es personal a cadun.
Los materialistas e los deistas abdos s’opausavan a la violéncia e la coercion, e practicavan e parlavan per la toleracion. Los filosòfs s’opausavan tanben a l’esclavatge e l’autocracia – mas paradoxalament lor champion lo mai famós era se-meteis un autocrata, Frederic II lo Grand o lo Rei-filosòf de la Prussia.
Frederic foguèt opausat pels autres monarcs d’Euròpa, qu’assajavan arrestar sos esplechs militaris per augmentar lo territòri prussian e avançar çò que devendriá l’arribada alemanda. Mas Frederic èra força mai qu’un cap militari.
Invitava los filosòfs coma sos amics Voltaire e La Mettrie de la França a son cort a Sans-Souci pròche de Potsdam, e ofrissiá tanben as paures d’Euròpa l’oportunitat de demorar en Prussia e se gaudir de libertat de religion, libertat de pensada, e d’una vida de prosperitat e de patz. Malurosament, los paures d’Europa avián gaire l’oportunitat de saber aqueste.
Los filosofs franceses, coma lo deista Voltaire, los materialistas Diderot, La Mettrie, Holbach e Helvetius, e l’educator Rousseau, contribuarián totes a la florason de pensada qu’inspirariá plan d’arquitectes de la Revolucion francesa – pas oblidar las fenmas de distincion, come Mary Wollstonecraft, madama Roland, e Olympe de Gouges.
Anthony Walker*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
