En 1793 arribèron a Beijing los representatius del capitalisme britanic. Un oficial de la dinastia dels Manchós (la dinastia Ch’ing) diguèt ab perspicacitat; “Aquestes barbars pensan que del comèrci. An ges de pensadas noblas.”
Pendent lo sègle XVIIIen s’augmentava l’empèri britanic, exportant lo capitalisme a travèrs del mond. Ab l’Estat espanhòl en declin, l’enemic principal de la borgesiá de Granda Bretanha foguèt lo reialme de França, un poder semi-feudal e semi-capitalista, s’aprochant a l’explosion que seriá la seuna revolucion borgesa a la fin del sègle. Los tres sègles de la revolucion anglesa serián fusionats dins un pichot nombre d’annadas en França, e lo resultat de tot aquò seriá un vertadièr cataclisme politic e social, domestic e colonial.
Mas adejà, de las primieras annadas del sègle XVIIIen, las classas renhantas anglesas e francesas serián en guèrra. En America del Nòrd, ont los dos avián lors colonias, los dos emplegarián los Indigènas , los unes contra los autres, coma lo govern britanic e lo rei francés (qui sostenava los Jacobitas) avián emplegats los clans Highlanders los unes contre los autres, dins lors garrolhas de faccion. (Veire lo roman de J.F. Cooper, “Lo Darrièr dels Mohicans.”) La Granda Bretanha emplegariá tanben los Indigènas contra los rebèls colonials en 1776, faguent mai isterica la paur e la detestacion dels colonials pels natius – qu’auriá las consequéncias tan orriblas al sègle que seguissiá.
La Granda Bretanha s’encrochava tanben en Índia, que devendriá la possession la mai importanta de l’empèri britanic. Pauc a cha pauc, los princes feudals indians foguèron destronats, tuats o expulsats, e remplaçats per las mariotas de la corona britanica. (Veire lo filme, “Los Jogars d’eschecs.”)
La guèrra americana d’independéncia
En 1776 I aviá treze colonias britanicas en America del Nòrd (ansin que lo Canadà). La dinamica economica del capitalisme possèt Londres e los colonistas vèrs la guèrra, e la borgesia americana, tirant ab ela sos proletaires, se revoltèt. Los caps de la revòlta èran ges units a regard del but de l’independéncia. Un revolucionari anglés, Thomas Paine (autor de “Los Drechs de l’òme”, “Lo Sens comun”, e “L’Atge de rason”), un representatiu dels principis de las Lumièras, exigiguèt l’independéncia de las colonias de la corona britanica. Los conservatius, representats per George Washington, proprietaires d’esclaus, la volián pas.
La ferocitat pasmens de l’armada britanica contra los rebèls posset mesme los conservatius vers l’independéncia e dins lo camp de Tom Paine. Los colonistas ganhèron la victoria tre 1778, mas Londres assajariá una reconquista al sègle XIXen, e pendent aquel sègle la Granda Bretanha e los Estats-Units serián d’enemics mortals.
Maugrat lo fach que foguèt Tom Paine qu’aviá exigida l’independéncia, foguèt pas amat per la borgesiá. Paine s’opausèt a l’esclavatge, e, dins son “Atge de rason”, demoliguèt la Bíblia. Retornariá a l’Euròpa afin de participar a la Revolucion francesa.
Ailà, ont Paine se trobèt condamnat a la guilhotina, son apel a George Washington de lo salvar la vida foguèt inhorat. Paine escapariá la guilhotina, mas quand aviá retornat as Estats Units, moririá destitut, atacat dins las carrièras pr’amor de son “ateisme.” (D’efièch, foguèt deista).
Los esclaus africans americans èran ges representats dins la constitucion de Washington e, maugrat l’abolicion britanica del comèrci en 1807, l’esclavatge contunhariá als Estats Units fins a la guèrra civila de 1861-65. (Los capitalistas britanics de coton dependián sul coton american – atal lor volontat de participar a la guèrra civila sul costat de la Confederacion, com anam veire mai tard.)
Lo sègle de lumièras. Federic de la Prussia e los filosòfs
La pensada europèa aviá coneguda una granda transformacion. Al sègle XVIIIen vesem los filosòfs materialistas demolissent las certitudas religiosas e ancianas. Lo materialisme nega l’existencia d’anma o d’esperit com entitats non-materialas. Atal rejeta la religion establida.
Lo materialisme vei la matièra come la soleta realitat, indestructible e eternala. Ansin que los materialistas èran los deistas. Aquestes, coma Tom Paine, rejetavan la religion establida, mas cresián a un dièu independant de totes los cultes e los dogmas. Ni crestian ni musulman, lo dièu dels deistas es personal a cadun. Los materialistas e los deistas ambedos s’opausavan a la violéncia e la coercion, e practicavan e parlavan per la toleracion.
Los filosòfs s’opausavan tanben a l’esclavatge e l’autocracia – mas paradoxalament lor campion lo mai famos èra se-meteis un autocrat, Federic II lo Grand o lo Rei-filosòf de la Prussia.
Federic foguèt opausat pels autres monarcas d’Euròpa, qu’assajavan d’arrestar sos espleches militars per augmentar lo territori prussian e avançar so que devendriá l’arribada alemana. Mas Federic èra fòrça mai qu’un cap militar. Invitava los filosofs coma sos amics Voltaire e La Mettrie de la França a son còrt a Sans-Souci prochi de Potsdam, e aufrissiá tanben als paures d’Euròpa l’oportunitat de demorar en Prussia e se gaudir de libertat de religion, libertat de pensada, e d’una vida de prosperitat e de patz. Malurosament, los paures d’Euròpa avian gaire l’oportunitat de saber aquò.
Los filosofs franceses, coma lo deista Voltaire, los materialistas Diderot, La Mettrie, Holbach e Helvetius, e l’educator Rousseau, contribuirián totes a la floracion de pensada qu’inspirava plan d’arquitectes de la Revolucion francesa – pas d’oblidar las fenmas de distincion, coma Mary Wollstonecraft, madama Roland, e Olympe de Gouges.
Anthony Walker*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
