Près d’Elx existís un pichon mont que los arabis cridèron Alcudia, que foguèt un vilatge ibèr, nomenat Helike en grèc. Quand arribèron los arabis, situèron la vila mai amont, coma proteccion davant dels atacs maritims en conservant lo toponim roman d’Illici, que foguèt arabizat en Ilsh, e que passèt al valencian Elx (Elche en francés).
Precisament aquí un matin d’agost de 1897, un gojat que se sonava Manuel Campello de catòrze ans, per talastre faguèt una trobalha incredibla en aquela tèrra ont trebalhava lo seu paire amb un grop d’agricultors, e mentre aquestes fasián un repaus en lo talh, lo gojat probablament per jogar, prenguèt un bèc e comencèt a tustar lo talús e un dels còps empruntèt en una pèira.
Una descobèrta imprevista
Daissèt l’ instrument e, coma fasián los màgers, ensagèt la mòure per la traire. Lo gojat cridèt als trabalhadors que se sarrèron per veire çò qu’aviá trobat e un d’eles, Antonio Maciá, lo proprietari de l’instrument, seguiguèt lo trabalh e venguèt de la descobrir tota.
Lo capmèstre Manuel Campello (lo capmèstre se sonava aital coma lo gojat) la reculhiguèt e la liurèt al sieu sògre que se sonava don Aureliano Ibarra Manzoni de Alacant, que èra un recercaire, istorian e arqueològ, e que l’amainèt dins lo sieu ostal. A Elx comencèt a se divulgar la rumor de la trobalha e èra un tèma de convèrsa entre païsans. Amics de la familha poirián la veire a l’ostal, mas d’autras personas poirián pas far lo meteis e de contunh, en una arrancada de generositat, Aureliano Ibarra la exibiguèt sus un tamborèt al balcon del sieu ostal per vint-e-sièis jorns.
Cossí ès faita
Lo bust de la Dama d’ Elx es en pèira calcària fina de color orange, se data a l’entorn del sègle IV a.C. en plena cultura iberica, abans que donèsse començament l’epòca romana d’Ispània, mas es evidenta l’influéncia feniciana coma la grèga amb de particularitats pròprias de la cultura iberica.
Sul cap pòrta un vel e una mantilha que la cobrís fins a l’esquina, e una espècia de diadèma sus la tèsta e en los laterals del cap suls temples, a unas trenas en formant un cercle a manièra de ròda. Los colarets son grands e importants e cobrant la totalitat de lo pitral del bust e los pendents son del meteis estil, e li casan sus las espatlas. Pòrta una tunica qu’èra de color blau, una mantilha sostenguda per una tiara o un penche e un mantelet roge.
Encara sobran restas de pintura a la boca, que consèrva restas del sieu color ròsa. Presenta un trauc en la siá esquina que suggerís un possible usatge coma urna cinerària, que servissiá a conservar los cendres de qualque defunt. Malgrat aiçò, i a agut d’autras interpretacions entre quin cresiá que l’orifici s’utilizava per d’ofrendas e que lo void servissiá pr’amor que la votz del prèire repercutiguèsse e se sentiguèsse melhor. La siá identitat es un mistèri mas s’interprèta coma lo retrait d’una dama de l’aristocracia ibèra, que los sieus descendents l’aurián divinizada.
Après la trobalha del bust e amb la mòrt d’Aureliano, se sonèt a Pedro Ibarra Ruiz qu’èra lo seu frairastre. Los fraires Ibarra en la siá epòca foguèron propulsors e de grands defensors de la cultura locala, èran ligats al Mistèri d’Elx e comencèron a li donar importància, lutant en favor de la siá conservacion e en la transmission universala a generacions posterioras.
Lo sieu trabalh en particular, per çò que li permetèt la nominacion de la fèsta dels Mistèris d’Elx coma Monument Nacional. Pedro que coneissiá las anterioras descobèrtas a La Alcudia, comencèt a fotografiar lo bust de la Dama e l’estudiar amb una activitat frenetica: prenguèt las siás mesuras, la desboissèt, anonèt tot aquò que li semblèt interessant e elaborèt una primièra descripcion. Espandèt la notícia, envièt de cartas als scientifics mai prestigioses dels musèus d’Espanha e Euròpa per los far conéisser la pèça, amb publicacions en la premsa e amb cartas remesas a personalitats destacadas.
E dempuèi una setmana arribèt a Elx l’arqueològ ispanista e curador al Louvre Pierre Paris coma encargat per la revista L’ Illustracion, invitat per Pedro Ibarra en ocasion de las fèstas. Pierre ensenhèt pel jornal la descobèrta del bust de pèira d’una femna meravelhosa, presentada coma una “reina arabi” e s’enamorèt del territòri d’Elx, del sieu entorn cultural, dels palmes e del bust de la Dama.
En front a l’insisténcia de Pierre Paris, e la persuasion que la cession de la Dama al Louvre de Paris auriá pogut representar una capitada e una projeccion internacionala per la vila d’Elx, e tanben una question de deutes cumulats pels eretièrs de Aureliano Ibarra convenceràn los proprietaris de la tèrra ont s’avia fait la descubèrta, a la vendre per 5200 pessetas al representant francés per la exposar al Museo del Louvre a París, e ne garantir sa cura.
L’acòrdi de venta foguèt signat lo 18 d’agost, lo pagament e la siá sortida d’Elx cap a Alacant debanèt lo 30 e sortit l’endeman per mar cap a Marselha amb destinacion París ont, en la siá presentacion al Musèu del Louvre, foguèt cridada Dama d’Elx. La seva partença amb destinacion França causèt lo desplaser e la desaprovacion dels espanhòls.
Image del regime
Dempuèi lo moment de la siá descobèrta, la Dama d’Elx comencèt a se constituir en un simbòl pel arqueologia espanhòla, e un simbòl ligat al nacionalisme del regim de Francisco Franco, coma lo caractèr emblematic que li autregèt la societat en la convertit en una referéncia del espanholisme.
La cara de la Dama se reprodusiguèt pertot, i èra a l’aficha de l’exposicion Internacionala de Barcelona del 1929, los bilhets del banc, la lotejaira, los productes comercials. Mas lo mai important es qu’Espanha daissèt pas de la recuperar après la sequestracion de Pierre Paris, e al Louvre demorèt entre antiquitats orientalas fins l’inici de la Segonda Guèrra Mondiala en 1939, ont foguèt transportada per motius de seguretat dins lo Castèl de Montauban, pròche de Tolosa.
Passeron dos ans e amb lo Govèrn de Vichèi se presentèt l’oportunitat en plena Guèrra Mondiala de la rescatar: lo marescal Pétain voliá convéncer a Francisco Franco, qu’aviá la garda dels territòris franceses del Marròc. Alavetz se comprometèt a negociar un escambi d’òbras d’art e la Dama d’Elx n’èra la pèça centrala, aital que los espanhòls capitèron de la reportar a Espanha lo 10 de febrièr de 1941.
Mas aquel escambi èra lo fruch d’un contèxt internacional fòrça particular, pr’amor que se prepausava la possibla participacion d’Espanha en la Segonda Guèrra Mondiala al costat de l’Alemanha nazi, e aquel motiu autrejarà al regim franquista un notable argument de pression en las negociacions. Se pel regim de Vichèi aquel acòrdi aduit a la neutralitat d’Espanha en la Segonda Guèrra Mondiala, per la dictatura de Franco l’intencion era solament propagandista. Perque aicí recuperava de pèças artisticas fondamentalas, e ajudava a fortejar l’identitat patriotica del moment.
D’un costat França liurèt la Immaculada dels Venerables de Murillo, lo bust de la Dama d’Elx, las coronas visigòtas del tresaur de Guarrazar e l’archiu de Simancas. En escambi Espanha donèt lo retrait de Dona Mariana d’Àustria de Velázquez, que lo musèu del Prado possedissiá d’una autra version gaireben identica, e se li transferiguèt la version considerada de qualitat inferiora; lo retrait d’Antonio de Covarrubias d’El Greco; la tapisseria de Goja e autres pèças minors.
Presentada coma una manifestacion de l’amistat franca-espanhòla, aquel escambi va desvelhar, per contra, los rancòrs e las tensions existentas entre los dos païses vesins. A causa d’aquel episòdi, lo Louvre reprendriá pas las siás relacions institucionalas amb Espanha fins a l’an 1965, per se sentir de qualque biais trufada en l’escambi.
A Madrid l’escultura de la Dama foguèt lotjada al Musèu del Prado pendent 30 ans e solament en 1965 viatgèt a Elx per la celebracion dels Mistèris; fins qu’en març de 1971 foguèt transportada des del Prado al musèu Arqueologic Nacional ont es exposada dins la sala consacrada a la l’escultura iberica.
Ara Elx, lo luòc de provenéncia de lo bust es un site arqueologic important, ont foguèron descobèrtas pendent los darrièrs ans fòrça pèças de granda valor, testimònis d’aquela civilizacion iberica.
E la pausa de dama d’Elx a Madrid sembla pas aver fin, malgrat lo bust siguèt reclamats de divèrses còps pels ciutadans d’Elx, coma un simbòl de la vila e los sieus abitants, e qu’amb lo sieu retorn a l’ostal, poiriá aumentar la vida economica e lo torisme de la vila…Solament en qualques escasenças la Dama foguèt portada a Elx, quand lo Musèu Arqueologic Nacional de Madrid a cedit (!) temporàriament la Dama al Musèu Arqueologic e d’Istòria per qualques exposicions temporalas dins los darrièrs ans. Mas aiçò es una autra musica.
La Dama d’Elx a Tolosa
Trobem una còpia de la dama d’Elx als jardins Compans Cafferelli de Tolosa, creats l’an 1980 e part d’un procès de planificacion integrala per remplaçar lo luòc ocupat de la casèrna Compans Cafferelli, e abandonats per l’armada.
Amb una superfícia de 10 ectaras, lo jardin se compausa d’un jardin japonés, un grand estanh amb una font près del Canal pòrta Miègjorn, e de l’espaci per las vilas bessonas amb Tolosa: per remembrar la vila d’Elx i a una piscina, palmes, e una còpia del bust de la Dama d’Elx; per Kyiiv una estatua de Picasso; per Atlanta una escultura d’una phoenix que remembra la catastròfa de AZF.
*Giuliana Mulas
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
