Lo geograf grèc Estrabon (-58 abans lo Crist -25 après lo Crist) contunhèt dins la sieuna òbra Geografia la descripcion precisa d’Occitània al quatrèn libre. Aprés parlar d’aquitans e lemosins balhèt la sieuna impression sus la Provença e lo Lengadòc. Es una descripcion fisica mas atanben del caractèr de las sieunas gents e pr’aquò un document qu’a una valor istorica considerabla del nòstre país.
En tot remembrar que la region de la Celtia Transalpina es devessida en tres partidas pr’amor de lors abitants – aquitans, belgas e cèltas -, soslinhèt tornarmai que los primièrs son plan desparièrs dels autres dos pr’amor de la sieuna lenga mas tanplan per lor fisic e que son mai parièrs dels ibèrs que non dels galatas (cèltas). E fin finala, remarca que tanben lor govèrn es plan diferent.
La Celtica doncas, segon Estrabon, auriá coma frontièras los Pirinèus, lo flume Rhenus (Ren) e qu’arriba al nòrd fins l’ocean e lo Mediterranèu al sud. A l’èst, la region arribariá fins los Alps. Lo flume Garona desseparariá Aquitània d’aquel territòri e entre las sieunas vilas mai importantas i serián Massilia e Narbo.
“La majoritat del país es aigassat per flumes, qualqu’unes an los Alps coma origina, d’autres las montanhas Cemmenus (cevenas) e los Pirenèus, e d’autres arriban encara o a l’ocean o a la Mar Nòstra. Los districtes son pas montanhoses e los camins bons. Se pòt viatjar de flume en flume e las caravanas solament viatjan pauc temps per tèrra – çò soslinhèt Estrabon -. En aquò, lo flume Rhodanus (Ròse) es una granda via de comunicacion pr’amor qu’es la sortida a la Mar Nòstra mediterranèa. Es pr’aquò un dels melhors païses del mond. Tota la provincia de la Narbonitis ofrís de frucha divèrsa e maugrat que i a vinha fins las Cevenas, puèi i a atanben grana, milh menut e noses, e tot tipe de bestial. Es un país amb fòrça populacion pr’amor de sas femnas – plan trabalhairas – e sos òmes qu’ara son pas mai guerrièrs mas paisans”.
La provincia de Narbona
Narbonitis, çò afirmèt lo geograf grèc, arriba dempuèi los Pirenèus fins Massilia e los Alps e a l’oèst es abitada pels massaliotas e los salis fins lo territòri dels ligurs- que fa ja partida d’Itàlia. Lo riu Varus (Var) es la frontièra entre aquesta provincia e Itàlia e maugrat que a l’estiu es solament un pichonèt riu, pendent l’ivèrn es tan larg coma 7 estadis (1239 mètres). A l’oèst la frontièra es marcada per lo temple d’Afrodita, que dessepara aquela provincia d’Iberia.
Massilia, çò contunhèt Estrabon, foguèt fondada per los focèus e es situada en un luòc rocassós. Lo pòrt mas tanben tota la vila es plan ben fortificada e pro granda. Dins lo territòri se troba lo tèmple d’Artemisia d’Efes pr’amor que foguèt aquela dieusa que conselhèt los grècs focèus d’anar fins Massilia e fondar ailà una nòva vila. Pr’aquò aquela e totas sas colonias an las quitas costumas e onoran Artemisa cossí o fa la vila maire.
“Lo govèrn dels massaliotas es aristocratic e an dins la sieuna assemblada fins a 600 òmes que demòran dins aquela pendent tota la vida e pr’amor d’aquò son nomenats Timucoi. D’aqueles son causits 15 qu’an lo govèrn dirècte de la vila e solament tres an la presidéncia sus aqueles. Un timucos – çò diguèt lo scientific grec – pòt pas èsser de l’assemblada se non a tres filhs o los paires son ciutadans massaliotas fins a tres generacions”.
Segon la geografia las leis marselhesas son publicas e an un país plen d’olius e vinha mas pauca grana. Pr’aquò e en tot aver mai profièch de la mar que de la tèrra decidiguèron d’èsser marinièrs. Un trabalh que fan de manièra naturala. Las sieunas colonias son de fortalesas fondadas contra los ibèrs e puèi Rhoe Agata (Agde), Tauroentium (Taurenti), Olbia, Antipolis e Niceae, fondada contra la tribú dels salis e los ligurs, que demòran als Alps.
Totun, que decidiguèron ajudar Pompèu contra Cesar e aquò destruiguèt tota la fortuna qu’avián tengut fins alara. Pasmens, los romans en tot veire los barbars que i aviá al torn de la vila contunhèron de los ajudar militarament fins arribar a la situacion actuala (pendent l’epòca d’Estrabon, çò es fa mai de 2000 annadas).
Aital, los òmes de la vila mas atanben los de las tribús barbaras que i a al torn aiman plan la filosofia e Marselha es venguda un luòc ont los òmes arriban per estudiar aquesta matèria: tota la ciutat es una escòla pels barbars e aquestes balhan plan la benvenguda als grècs fins al ponch que son venguts eles tanplan sofistas e pagan d’argent a aqueles per anar a lors vilas coma se foguèssen de fisicians (mètges). Matgrat la desfacha contra los romans la vila conservèt la sieuna autonomia e pagan pas d’impòstes a Roma.
Los abitants del Lengadòc
Mentre que lo país montanhard dels salis es inclinat d’oèst a nòrd, a la còsta i a dos golfs dins la mar, un davant lo flume Ròse e l’autre davant la vila de Narbona. Aquel es nomentat Golf Galata (cèlta) mentre que lo mai pichon arriba fins los Pirenèus.
Narbo es una vila situada entre lo flume Atax (Aude) e lo lac de la Narbonitis e es la mai granda de la region, maugrat que tanben n’i a una autra Arelate (Arle). I a de rius pertot. Dempuèi las montanhas i a lo Ruscino e lo Iliberris e tanplan fòrça fònts de sal. Prèp del riu Arauris i a la vila de Baetera, prèp de Narbo i prèp del riu Orbis la vila d’Agata (Agde), fondada pels massaliotas.
Atanben i a dins la region de meravilhas naturalas: entre Massilia e lo Ròse i a un replanat circular, situat a 100 estadis (17.700 m) de la mar. Es plen de pèiras pichonas e entre aquelas i a d’èrba bona per lo bestial. Al mièi del replanat i a fòrça sal. Es una region ont los vents son perilhoses e crudèls e ont mai d’una caravana aguèt de problèmas pr’aquesta rason. Lo vent d’ailà es nomenat lo Negre del Nòrd e bolega las pèiras.
“En la còsta mai pròcha a Massilia, totun, – çò escriguèt Estrabon – e en tot arribar al Ròse se tròban fins a cinc bocas del riu (segon Polibi) o tres (segon Artemidori). Marius, en tot veire que los vaissèls avián de problèmas per dintrar dins lo flume i bastiguèt un nòu canal: èra lo prètz qua caliá pagar als massaliotas per la sieuna guèrra contra los ambrones. La gent de Massalia es doncas fòrça brava “.
Entre aquela vila e lo flume Var e los ligurs i a aquestas vilas massaliotas : Tauroentium, Olbia, Antipolis e Nicaea mas tanplan la basa navala d’August nomentada Forum Julium, Lo riu Var es situat entre las vilas – contunhèt lo geograf – d’Antipolis e Nicaea e maugrat que Niça aperten a Itàlia fa politicament partida de Massilia.
L’origina de la fondacion de Niça e aquelas autras vilas ( uèi existisson pas mai) foguèt la necessitat de l’armada de Massilia d’arrestar los barbars d’aquel territòri. Pr’aquò i bastiguèron fortalesas que devenguèron, fin finala, de bèlas vilas. Ansin, maugrat que Niça es fisicament en Itàlia, aperten a la Provincia (Provença) e Antipolis ja es una vila italiana.
Davant la còsta e pas luenh de Marselha i a las 5 ilhas d’Stoechades ont fa temps l’armada marselhesa i aviá un fòrt contra los piratas a mai de divèrses ports. Prèp d’aquelas i an las ilhas de Planasia e Levo, ambedoás colonias marselhesas. E Levo ja es mai prèp d’Antipolis que de Niça.
“Lo riu Ròse es un dels mai longs de la provincia e permet una bona nevegacion vèrs l’interior. Dempuèi Marselha i a la tribú dels salis mas en tot crotzar lo riu los Cavari. Entre aquestes i a las tribús dels Vocontii, los Trocorii, los Iconii e los Medulli. A mai – çò afirmèt lo grec – i a las vilas d’Avenio, Arausio e Aeva e tota la region es bona per lo bestial. Mai enlà encara i a la vila de Viena. Solament en lo tròç de tèrra que i a entre d’Aeria e Durio i a de passes montanhards amb de bòsques. Foguèt aquí, entre lo riu Isar e lo Ròse e las Cevenas ont Quintus Flavius amb mens de 30.000 romans aguèt una granda victòria contra mai de 200.000 cèltas”.
Lo scientific grèc contunhèt en tot descriure las vilas e tribús que demoravan al costat occidental d’aquel riu. Segon Estrabon i aviá los Volcae nomentats Arecomisci e las vila de Narvo, una basa navala que, amb lo temps, venguèt tanben un dels centres comercials mai grands. La tribú dels Cavari pasmens, laissèt escrich lo geograf, es pas mai barbara pr’amor que lors abitants ja parlan e vivon coma los romans.
Pas luenh d’ailà i a la vila de Neumasus, qu’a una populacion encara mai granda que la pròpria Narbo ( 24 vilatges) e tanben a lo drech latin. E maugrat qu’es una vila dins la rota que i a entre Iberia e Itàlia es aisit d’i viatjar pendent l’estiu, mas fòrça malaisit pendent la prima e l’ivèrn pr’amor de la fanga e l’aiga dels rius.
La darrièra partida del capítol es utilizat per Estrabon per parlar d’una de las tribús mai importantas que i a entre los Pirenèus, la Mediterranèa e lo flume Garona: los Tectosages. Lor territòri arriba fins las Cevenas e i aguèt un còp – çò diguèt lo geograf de l’antiquitat – qu’èran una tribú tan poderosa e tan rica en aur que quan i aviá una sedicion lo gròp de gent solament marchava e pro. I aviá d’aur per totes.
Segon lo grèc los testosages foguèron una de las tribús cèltas qu’arribèt fins Galàcia, lo territòri situat al còr d’Anatòlia. E maugrat que los abitants de lors vilatges èran d’origina cèlta ja demorava pas res de la cultura cèlta a l’epòca d’Estrabon”.
De la vila de Delfos (Grècia) los tectosages menèron montanhas d’aur. Quora los romans conquistèron Tolosa, la primièra causa que faguèron foguèt prene aquel tresaur de Delfos – e qu’arribèt fins a 15.00 pèças d’aur) qu’èra en depauses d’aur e plata al fons dels lacs de la region. Èra aquela una costuma cèlta: metre los tresaurs dins los lacs. Mas quand los romans arribavan, çò de primièr que fasián èra dessecar los lacs. Aital trobèron dins los temples de Tolosa.
“Tolosa es pas luenh de Narbo – çò afirmèt l’escrivan grèc -, en un país estonant. Tot es aisit ( vòl dire la vida vidanta). La populacion i demora ben e lo comèrci a travèrs los rius mena fins a solament un jorn de Britannia -. Los camins atanben son bons e las caravanas i viatjan plan. Aquel es lo país mai meridional de los cèltas nomentats pels romans Celtae e los grècs Celti. O benlèu aguèron lo nom pels massaliotas”.
Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
