Las annadas 80 del sègle XVII foguèron al reialme d’Ongria una epòca plan malaisida mas tanben d’espèr. Lo país èra una pòrta d’Euròpa als Balcans jos la cominacion asiatica turca que faguèron d’aquel territòri un vertadièr camp de batalha dempuèi los Carpats fins lo Danubi central e encara mai al sud.
Èra una tèrra fragila, sovent abandonada e amb pauc d’espèr de poder se desvolopar d’una manièra normala. Aquela situacion podiá pas demorar totjorn e èra solament question de temps fins qu’arribèsse qualque evenement catalizador.
La sauvacion finala de Viena
En 1683 la granda armada turca amb mai de 100.000 soldats èra prèp de conquistar Viena ont aviá son refugi Leopold d’Absborg que tanben èra rei d’Ongria. Solament l’ajuda d’una armada aliada, qu’aviá coma cap lo rei polonés Jan Sobieski poguèt metre fin al perilh turc dins la region. Paucas annadas aprés los Absburg conquistèron tornarmai la majoritat dels territòris qu’avián perdut pendent lo sègle anterior per las contunhas guèrras amb los otomans.
Fins fa pauc, la majoritat dels territòris ongreses de l’Empèri Austriac èran l’Ongria Superiora, çò es mai o mens l’Eslovaquia d’uèi lo jorn. L’ancian reialme tornava aital a recuperar sa forma amb la partida de la Transilvania turca. Totun, la question religiosa – un conflictoeentre de protestants e catolics – encara demorava.
Pendent la Guèrra de Sucesion espanhòla (1700-1715) la noblèsa transilvana s’enaucèt un autre còp cossí aviá ja fach abans pendent la dominacion otomana dins la region. Una granda paradòxa de l’antagonisme de la dinastia turca amb los Absborg foguèt que los sultans turcs toleraban encara mai las divèrsas confessions protestantas dins lo sieu territòri. Pr’aquò la noblèsa ongresa o transilvana pas católica aviá totjorn defendut la quita causa que los otomans. Los protestants èran qualificats aital coma un element pauc fisèl segon las autoritats austriacas.
En 1684, un an aprés la batalha que decidiguèt lo futur de l’Euròpa centrala, naissèt dins lo vilatge d’Očová, dins lo quite còr d’Eslovaquia, Matej Bel Funtik, mai tard conegut coma Mattias Bel. Son paire èra carnissièr e sa maire aviá coma origina una de las familhas ongresas dels Csesznekys, una de las mai ancianas del luòc.
La formacion del jove Matej, de primièr protestanta, passèt per plusors escòlas del país, coma Beszterczebanya, a la Banská Bystrica actuala, o la de Pressburg, uèi coneguda coma Bratislava e qu’en aquela epòca èra encara la vila institucionala mai importanta de tot lo reialme d’Ongria pr’amor que los Absburgs avián pas encara traslladat l’administracion a las vilas de Buda e Pest.
Una part dels estudis aguèron luòc tanben dins la vila de Veszprem a l’Ongria actuala, mas lo luòc mai estonant per las sieunas idèas foguèt l’Universitat d’Halle, ont coneissèt los principis del pietisme, un tipe de protestantisme que demandava l’espandiment maxim dels precèptes crestians pendent totes los actes de la vida vidanta.
Una comunautat plan importanta
Encara uèi la majoritat dels crestians eslovacs son catolics, mas en aquela epòca, al començament del sègle XVIII, las comunautats protestantas èran fòrça importantas culturalament maugrat la pression catolica dels Absborg.
Aital, e aprés la mòrt de son fraire Josep, Carles III d’Aragon e Catalonha arribèt a Austria per aver l’erencia del reilame austriac. Laissèt doncas sens espèr los sieus aliats catalans que foguèron conquistats en 1714. Lèu venguèt emperaire Carles VI e la sieuna politica foguèt basada en sauvar los territòris austriacs e los jónher a la rèsta de l’Euròpa crestiana.
Poguèt aital signar la patz amb la noblèsa transilvana e ongresa rebela qu’aviá coma cap Ferencz II Rakoczy, en tot assegurar las prerrogativas e dreches dels protestants dins tot Ongria. Mattias Bel tanben èra un defensaire de Rakoczky. Pr’amor d’aquò foguèt prèp de perdre la vida. Solament lo perdon autrejat per lo general Heister li sauvèt la vida en tot l’absoldre de la pena de mòrt.
Una annada decisiva
En 1714 Bel venguèt rector del collègi evangelic de Pressburg, en tot iniciar divèrsas refòrmas clau amb la metodologia de l’apelat realisme pedagogic – que soslinhava la coneissença de la realitat mai pròcha de l’alumne inclusidas la lenga locala e la natura. Dempuèi 1719 trabalhèt coma prèste de la comunautat alemanda de la vila e 3 ans puèi fondèt Nova Posoniensa, lo primièr jornal regular dins tot lo reialme d’Ongria. A mai, demandèt de crear la Societat Educada d’Ongria mas aquò poguèt pas se realizar pr’amor de las intrigas dels jesuitas locals.
L’òbra mai celèbre de Bel es, sens dobte, la Notitia Hungariae, la melhor descripcion del territòri reial ongrés, sa gent e costumas. Jamai una òbra coma aquela èra estada abans publicada al país. Quora vegèt la lutz, pendent las annadas 1730, aguèt l’ajuda economica del quite emperaire Carles VI.
Los tèxtes avián tanben de mapas del paire de la cartografia ongresa Samuel Mikoviny, tanbe d’origina eslovaca. Amb una fiertat pas amagada, Bel descriguèt tanben los abitants de las regions ont se parlava eslovac. Bel soslinhèt que tota nacion del Reialme d’Ongria formava aital part d’un país pluricultural. Segon Bel, los eslovacs èran, mas tanben las autras nacions d’Ongria, un pòble aplicat qu’aviá lo son ròtle important dins tota la societat ongresa.
Lutz al país eslovac e mai enlà
Dins cada region, disiá Bel, i avián de problemas mas tanben d’espèr per lo futur. Aquela òbra foguèt tanplan un sondeig social que cercava l’armonia d’una societat qu’encara s’aviá de lecar las feridas dun passat tròp recent. Faguèt mai d’un viatge, basa de la sieuna información e balhèt a l’òbra una autenticitat pauc comuna a l’epòca.
Utilizèt atanben una vision critica mas constructiva dins la sieuna òbra e cal pas dire que tanben parlèt de la natura locala. Notitia Hungariae venguèt doncas clau per la geografia ongresa e eslovaca. Los sieus libres foguèron plan estudiats pendent l’epòca e aquò venguèt en l’aparicion d’una tradicion qu’aviá Bel coma personatge central e que se desvolopèt tanben a nivèl internacional.
Bel escrivissiá sustot en latin e demorava dins la comunautat alemanda mas cresiá qu’èra un ciutadan ongrés, de lenga eslovaca nativa amb de fiertat e sens èsser aquò contradictòri. Quand dins l’Ongria Superiora i aguèt la discussion sus quala lenga aviá d’ésser utilizada per escriure, defensèt lo chèc de la glèisa amb d’elements locals, en luòc d’adoptar la normativa blosa chèca.
Cal pas dire qu’aquò tanben foguèt un pas decisiu per la lenga eslovaca pr’amor que voliá dire aver una normativa locala e pas la de Boemia. Paucs ans puèi Anton Bernolak e Jozef Ignac Bajza creèron las sieunas primièras normas propriament eslovacas.
Matej Bel moriguèt sul còp, en 1749, après tornar a Pressburg dempuèi Altenburg. A l’epòca ja èra un scientific celèbre e universal. La sieuna òbra foguèt precursora e inspiraire de qualques enciclopedistas mercès a son metòde nòu – coma lo de la formación de grops de recerca per materia, los estudis intradisciplinars, la recerca prigonda o d’autres encara brica comunas a l’epòca.
Lo pròpri emperaire Carles VI. li autregèt un titòl de nòble per son trabalh e tanben foguèt nomentat membre d’una institucion plan prestigiosa coma la reiala Societat de Londres o atanben l’Acadèmia de Sciéncias de Berlin.
Aprés desenats d’ans d’escuritat, lo reialme d’Ongria vesiá la primièra lutz d’un futur melhor, basat en la fragila tolerància confessionala e la patz territoriala. Benlèu la lutz mai granda d’aquela epòca a Ongria foguèt Mattias Bel. L’importància de son legat se pòt trovar encara uèi dins lo nom de la mai prestigiosa universitat de l’Eslovaquia centrala d’uèi lo jorn, Banska Bystrica, qu’a son nom, e tanben l’enciclopèdia nacionala eslovaca Beliana.
* Michal Čukan
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
