Lo gos Fonnese (o gos de Fonni), es una raça nativa que se troba solament dins l’illa de Sardenha, e qu’a pas d’afinitat genetica amb las autras raças italianas: i a pas d’autres exemples defòra de las frontièras de Sardenha. Lo sieu nom fa referéncia a Fonni qu’es un vilatge del centre de Sardenha ont foguèt seleccionat lo primièr còp.
Sardenha siguèt totjorn una tèrra d’interès per la genetica, per la siá posicion geografica isolada, e siá ja pel fach que los abitants partejan solament un ancèstre, e doncas an una diversitat genetica relativament bassa, çò que facilita los estudis ligats a las malautiás geneticas e lo vielhiment. Aital la populacion sarda a porgit pendent longtemps una granda quantitat de coneissenças geneticas pels scientifics, e aiçò es un exemple d’una populacion isolada que poiriá representar un recors per trobar los gèns qu’influisson en la salut e la malautiás.
Un estudi genetic publicat fa pauc de temps a la prestigiosa revista americana Genetics, revela que los ancèstres dels gosses Fonnese an las meteissas originas geograficas dels migrants de Sardenha.
L’analisi se realizèt en vint-e-uèch raças de gos al cors de l’istòria genetica, en anotant una estrecha relacion amb los airals ont vivon los centenaris de l’illa, aital que las istòrias sus la siá formacion que se sarrèron als nòstres temps son suggestivas.
Las donadas revèlan que los animals de Sardenha an totas las caracteristicas geneticas e lor cal considerar una raça, malgrat que s’i a desvolopat mercés a la seleccion realizada a travèrs dels sègles pels pastors, particularament atents e geloses, en la seleccion de la melhor raça de gos de gàrdia.
Mas l’element mai interessant de l’estudi fa referéncia a las originas d’aqueste gos e lo sieu ligam amb los sardes, e las similituds geneticas amb los gos d’Ongria, Egipte, Israèl e Jordania. La genetica a descobèrt tanben que los ancessors dels gos Fonnese son ligats al Saluki, un gos d’Orient Mejan e lo Komondor, lo grand can d’Ongria.
Aiçò vòl dire que la siuna existéncia es un reflèxe de l’origina dels sardes: una combinason que sembla que se pòt pas desseparar. En fach, en crotzant las donadas geneticas dels animals se descobriguèt que l’origina de la mapa es la meteissa de la migracion umana a Sardenha.
Aiçò se deu al fach que los ancessors sardes viatjavan en portant los sieus cans, e aital representariá un parallèl que poiriá apondre de pèças que mancan a l’istòria de la preséncia umana dins l’illa. La recèrca a revelat tanben qu’uèi lo jorn los cans de mai longa durada demòran en las meteissas zònas ont i a mai d’unes de centenaris .
Aspècte e caractèr del gos Fonnese
Aicesta raça es oficialament reconeguda en 2013 pel Conselh Nacional de las raças dels gosses italians (ENCI).
Lo gos Fonnese se sembla a un tipic gos de pastor, ten una estructura del cos mejana e una estructura ossosa fòrta, elevada de 55 a 65 cm e pesa una mejana de 30 e 40 Kg. Es tot cobèrt de pel d’una longitud d’entre 5 e 10 cm, leugièrament mai cubèrt a la part posteriora del nas e las extremitats. La color de la capa del gos Fonnese pòt variar de marron escur a l’ambre, en fach pòt èsser negre, marron, gris en divèrses tons de color tigrat e blanc, amb de tons mai clars e quitament amb pichonas tacas blancas a las extremitats e al torax. La sieuna marcha es dissolguda e agila, la coa a una basa ampla e se convertís gradualament en forma conica.
Es un gos de trabalh e s’utiliza pels pastors per dirigir e defendre lo tropèl, ten un caractèr un pauc primitiu mas se pòt reconéisser per la siá intelligéncia, leiautat e dignitat. Es fòrça agressiu e li cal exercir, desfogar-se, e se mòstra normalament mesfisant amb los estranhs, mas, es basicament afectuós amb lo patron e ne escuèlh solament un.
Lo paire jesuita Antonio Bresciani que foguèt un jesuita e academic italian, dins la seva opera Dels costums de l’illa de Sardenha escricha en 1861, parlèt d’una raça de gos “amb un temperament cup, e l’agacha trista, present a Sardenha. Fidèl al proprietari mas crudèls amb los estrangièrs; se los jonhon fòrtament en los trauques en la foscor, e doncas fan ferotja “.
Giovanni Valtan al libre A Sardenha de 1899 desiá,: ” un gos famós pels mals e la set de sang son los mastins cridats gos de Fonni, un gos extrèmament robust e sens precedents per ferocitat (…) La siá fòrça es tala que los permet daissar un buòu o un caval pel acaparrament amb los sieus dents (…) Son excellents gosses gardians, mas tròp perilhóses (…) Li cal èsser totjorn connectat que, se per desgràcia la cadena se trinca, sautan a la gargamèla de la primièra victima, e amb una mossegada formidabla ne trincan las artèrias (…).
Lor caliá créisser sens contacte uman, e se mantenián en trauques dins tèrra cobèrts de brancas, e alimentats amb de lach de feda. D’aquela manièra s’associavan las odors que los alimentavan amb lo concèpte de la maire per la defensa, a quin prètz que siá. Aital que, essent dotat de ferocitat, amb un sens olfactiu e una ausida fòrça fina, los gosses patiguèron la reputacion de gos de guèrra e foguèron emplegats en diferents conflictes: emplegats per acalar las nombrosas rebellions que se desvelopèron mai que mai a las regions interiors de l’isla.
Tanben s’utilizèron fòrça los gosses Fonnesi pendent la guèrra de Libia en 1912. L’armada italiana paguèt 50 liras (ara serián mens de 10 centims d’euros…) cadun per acalorar la revòlta dels Senussi (una revòlta de Sardenha). A la fin de la guèrra los gosses foguèron abandonats a lo sieu astre a l’Africa. Qualqu’un d’aqueles gosses èran tanben de companhs dels soldats de la Brigada Sàsser pendent la Primièra Guèrra Mondiala.
En los darrièrs ans s’a desvelhat un interès considerable per aicesta raça, pas solament a l’illa de Sardenha, mas se tròban paginas a internet que parlan del gos de Fonni en diferentas lengas. Se formèron fòrça associacions amb l’objectiu de proteccion e melhorament d’aquela raça, qu’a mantengut las siás caracteristicas mercés als pastors e agricultors, practicament sens cambiaments pendent mai de 2000 ans.
*Giuliana Mulas
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
