La mesura dau temps es ligada a l’alternança dei sasons, valent a diré de la rotacion de la planeta Tèrra sus ela e a l’entorn de l’estèla sonada Soleu. Adonc, embarcatz ambé ieu dins la maquina de viatjar tres lo temps, lo temposcafe, qu’anam veire un pauc coma se fasiá la mesura dau temps dins lo passat. Zo! I anem ! 5, 4, 3, 2, 1, 0. Nos vaquí en çò deis Atenians ambé lo calendier dich atic.
Lo calendier atic
L’annada èra composada de 12 mes lunars que començavan lo jorn de la Luna Nòva. I aviá alternativament de ,es de 29 jorns (dichs caves) e 30 jorns (dich plens). Cada doas annadas s’ajustava un mes intercalar de 29 o 30 jorns. De còps qu’i a per compensar lei desencalatges ambé lo Soleu, aqueu mes èra suprimit.
Lei mes èran sonats: Hekatombeon (30 j.), Metageitnion (29 j.), Boëdromion (30 j.), Pyanepsion (29j.), Moaemakterion (30 j.), Poseidon (29 j.), Gamelion (30 j.), Anthesterion (29 j.), Elaphebolion (30 j.), Munychion (29 j.), Thargelion (30 j.), Skirophorion (29 j.).
Lo mes intercalar èra un segond Poseidon plaçat a la mitat de l’annada. Cada mes èra partit en 3 decadas. Coma avèm pas gaire de temps dins far nostre viatge, anem pescar ara en çò dei Romans.
Lo calendier roman
Lo premier es l’òbra dau dondator mitic de Roma, Romulus, vers 753 avans Jèsus-Crist. I aviá soncament 10 mes : 1/ Martius: en l’onor dau dieu de la guèrra Mars. 2/ Aprilis: dau latin “aperire”, durbir, estent qu’èra lo mes onte lei borrons se duèrbon. 3/ Maius: en l’onor de la divessa Maïa. 4/ Junius: per celebrar la divessa Junon. Lei següents èran sonats segon son numèro d’òrdre: 5/ Quintilis. 6/ Sextilis. 7/ September. 8/ October. 9/November. 10/ December.
Quatre d’aquestei mes èran plens: 31 jorns. Leis autres, cauves: 30 jorns. 4 x 31+6 = 304 jorns. La resulta n’èra una desencalatge bèu ambé lo soleu.
Vèrs 713, Numa Pompilius, lo successor de Romulus, ajustèt 2 mes après December: 11/ Janius: dau nom dau dieu Janus. 12/ Februarius: de “februus”, purificator qu’èra lo mes de la purificacion.
Ansin, l’annada aviá 365 jorns. Cada mes èra divisat en 3 partidas ambé de jorns especiaus:
-Calenda: jorn de la Luna Nòva onte lei cataus apelavan (“callaré” en latin) lo pòple per anunciar lei fèstas e jorns sacrats dau mes; es aqueu mes qu’a donat lo mot “calendier”.
-Idas: que tombavan lo jorn de la Luna Plena.
-Nonas: qu’èran situïdas 9 jorns avans leis Idas.
Aquela mesura èra encara imprecisa, e en 46 avans Jèsus-Crist, Julius Caesar, ambé leis astronòms d’Alexandria decidètt que l’annada èra de 365 jorns ¼. /despuei lòngtemps ja leis egipcians usavan d’una annada de 365 jorns çò qu’aviá menat a una diferéncia importanta).
Coma aquò, i aviá 3 annadas de 365 jorns seguidas d’una anada de 366 jorns dicha bissextila, “bis” per 2 còps, sextila per “sextus” (6), per que lo 6n jorn avans lei Calendas de Martius tornèsse un jorn bis.
A la meteissa epòca, lo 5n mes Quintilis foguèt sonat Julius. Gaire après, son nebot (sa maire Julia èra la sòrre de Julius Caesar), Julius Caesar Octavian, dich August Imperator (lo grand emperaire ), donèt son nom a Sextilis, que venguèt Augustus. Estent que Julius aviá 31 jorns, Sextilis 30 jorns, 1 jorn foguèt ajustat a Augustus, e per compensar, 1 jorn foguèt suprimit au mes de Februarius que n’en aviá que 29. Vaquí perquè a l’ora d’ara nostre mes de febrièr a 28 jorns leis annadas normalas e 29 leis annadas bissextilas.
Ara, tornam dins lo temposcafe a anam fins au sègle VI de nòstra èra. Nos vaquí dins una abadiá ont un monge es a calcular sus son abac. Es Danís, dich lo Pichon. Cèrca de determinar la data de naissença, d’un que lo sònan Jèsus dich Crist que n’avetz bessai ausit parlar bòrd que foguèt clavelat sus una critz a l’epòca de Ponce Pilate.
E bè, nostre monge trobèt que lo Jèsus t’èra naissut lo 25 de decembre de l’an 750 de Roma. E la glèisa crestiana donèt a aquela anada lo numèro 1. Fau diré, per èstre ben clar, que lo zèro, vengut d’Índia per leis arabes, existissiá pas encara. Farem totara un arrest sus l’èra musulmana. Paciéncia qué! Es per aquò que lo tresen millenar de l’èra crestiana non començarà lo 1er de genoier de l’an 2000, mas lo 1er de genoier de l’an 2001. Faliá qu’aquò siguèsse dich !
Mai anatz me dire, venèm me dire, venèm de veire que a l’epòca romana l’annada començava au mes de març. Avètz de ben seguir lo temposcafe per comprendre aqueu cambiament qu’anam s’aplantar dins l’annada 1564, segon lo còmpte degut a Danís lo Pichon.
Adonc, siam dins lo país que li dison França sota lo regne dau rèi Carles IX, segond enfant d’Enric II e de Catarina de Medicis, qu’a solament 14 ans de temps. Sa maire, la Catarina, que governava de fach lo país, ordonèt que la començança de l’annada seriá lo premier jorn de genoier.
Se seriá poscut crèire que coma aquò la mesura dau temps èra ben precisa. Mai non ! Qu’un còp mai vos fau embarcar dins la maquina de viatjar dins lo temps que nos va menar a Roma, en çò d’Ugo Boncompagni, mai conegut sota lo nom de Gregòri XIII.
Aqueu papa n’a son gonfle dau calendier Julian estent que la prima d’aquela anada de 1582, luega de tombar un 21 de març te tomba lo 11 de març ! 10 jorns d’escart, es trop ! Se pòu pas contunhar de mesurar lo temps coma aquò car coma puei s’i retrobar dins lei fèstas religiosas ? Fa pas gaire seriós ! Fau cambiar lèu lèu lo calendier. Tot encanhat, lo Gregòri te recampa quauquei matematicians e astronòms saberuts per trobar un adobament. E aquestei te n’en trobèron un pron simplàs lo dijous 4 d’octòbre de 1582 foguèt seguit l’endeman per lo 15 d’octòbre (un divendres de tot segur !). Òc, avètz ben legit: l’endeman dau 4 d’octòbre foguèt lo 15 d’octòbre çò que vòu dire que dins nostre calendier francés, existissin pas lei jorns 5, 6, 7, 8, 9 10, 11, 12 13 e 14 d’octòbre d’aquela annada. Se volètz far una bona blaga a un collèga, avètz que de lo demandar çò que s’es passat aquelei jorns d’aicí.
Ai ben precisat dins “nostre calendier francés” estent que lo calendier gregorian foguèt pas adoptat subran per totei lei país. Puèi, per metre lo calendier d’acòrdi ambé l’annada solara, i aguèt una modificacion deis annadas bissextilas: fogueron suprimidas leis annadas secularas bissextilas a despart d’aquestei que son millesim èra divisible per 400. O dich d’un autre biais, son bissextilas leis annadas secularas que son nombre format per sei 2 premierei chifras es divisible per 4. Vaquí d’exemples: 1600 es bissextila estent que 16 : 4= 4; 1700 es pas bissextila estent que 17:4, tomba pas just; 1800 es pas bissextila estent que 18:4, tomba pas just; 1900 es pas bissextila estent que 19:4, tomba pas just, mai 2000, òc, 20:4=5.
Avètz aquí l’explica dau fach que 2000 es bissextila. E lo sègle dau bissèxt venent serà 2400. E se volètz i anar far una passejada, me podretz contactar sus lo malhum internet www.temposcafe
A l’ora d’ara, la durada d’una anada es coneguda amb una precision bèla. 365 jorns, 5 oras, 49 minutas e 45,96768 segondas. Es qu’ambé lei rellotges atòmics es possible de far de mesuras d’una granda finesa.
Mai, de còps qu’i a, bord que la Tèrra vira pas regularament sus ela, fau ajustar o levar quauquei brigas de segonda. Lo moviment dei planetas a l’entorn dau soleu nos sembla perfiechament regular mai de simulacions fachas sus computor mòstran que dins 100.000 annadas podria i aver de canviaments de trajectòries. Mila dieus ! 100.000 ! Avèm lo temps.
Avèm ja pron barrutlat, mai es pas acabada nòstra virada dins lo temps. Dins nòstra França una e indivisibla de l’epòca revolucionària, nos fau prendre mai lo temposcafe per anar veire lo calendier republican.
Lo calendier republican
Aqueu calendier foguèt utilizat dau 22 de setembre de 1792 fins au 31 de decembre de 1805.
Lo 22 de setembre de 1792 es la data de proclamacion de la Republica. Lo nom dei mes d’aqueu calendier es degut a Felip Fabre, dich d’Aiglantina (1750-1794), l’autor de la cançon celèbra “Il pleut, il pleu bergère”. Lo pauret foguèt guilhotinat ambé lei dantonistas. Per l’auton, avèm : Vendemiaire, Brumaire, Frimaire. Per l’ivèrn Nivose, Pluviose, Ventose. Per la prima: Germinal, Floréal, Pririal. Per l’estiu: Messidor, Thermidor, Fructidor.
Cada mes èra de 30 jorns partits dins 3 decadas. Lei jorns de la decada èran sonats: Primidi, Duodi, Tridi, Quartidi, Quintidi, Sextidi, Septidi, Octidi,, Nonidi, Decadi. Estent que tot aquò fasiá ren que 360 jorns, per far lo compte èran ajustats 5 jorns complementaris.
Dins mei viatges tras lo temps, ai rescontrat quauqu’un de ma parentela, l’Alèxis Babois, qu’èra naissut au Borg-Sant-Andèu (Ardecha), lo 5 complementari de l’an II (veire l’Armanac de Mesclum de l’annada 1988, “La bòcha màgica”).
Lei republicans assajaran tanben de modificar la division deis oras de 60 minutas, dei minutas de 60 segondas , dei segondas de 60 tièrças, division dicha sexagesimala ( de basa 60) , deguda ai Mesopotamians, per una division decimala, 1 ora=100 minutas, 1 minuta = 100 segondas. Mai foguèt pas possible de far bòrd qu’auriá faugut cambiar un molonàs de datas, de relòtges e mai mai…
Per acabar nostre viatge temporau, anam reglar lo temposcafe sus l’annada 622 a la Meca per nos entrevar dau calendier musulman.
Lo calendier musulman
622 a la Meca es dicha l’annada santa de l’Egira, valent a dire la fugida (“hidjira” en arabe), de Moamed (Maomet) de la Meca fins a Medina.
Aquela anada 622 de l’èra cristiana es presa per començament de l’èra musulmana. Lo calendier musulman es un calendier lunar. Vaquí lo nom dei mes, que lo mai conegut es Ramadan, mes dau june: Doul ka’da, Doul hidja, Moarram, Safar, Rabia 1, Rabia 2, Joumada 1, Joumada 2, Rajab, Chaabane, Ramadan, Chowal.
Cada mes còmpta 30 jorns, çò que fa que lo mes de Ramadan tomba jamai a la meteissa epòca de l’annada. A l’origina, Ramadàn èra lo mes de toforassa.
E vaquí ! Es acabat nostre viatge dins lo temps. E trac e tric, l’an 2001 començèt lo tresen millenar.
Cronica de *Joan-Glaudi Babois
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
