Es causa sabuda als Estats Units, mas benlèu encara pas pro coneguda en Occitània. La fondacion de Fòrt Pontchartrain en 1701 – çò qu’aprés seriá la vila de Detroit – aguèt coma principal protagonista un occitan, lo gascon Antoni Laumet, tanben conegut coma Antoni de Lamota Cadilhac, sénher d’Acàdia e una de las figuras mai polemicas del Canadà de l’epòca.
Aital, Lamota Cadilhac es estat tractat coma un eròi als Estats Units fins que foguèt facha una revision istorica de la sieuna biografia pendent las annadas 1950. Enauçat pels franceses e atanben pels angleses – per causa de la sieuna lucha contra los jesuitas – es uèi una figura plan polemica amb d’istorians que parlan d’el coma un “dels pejors personatges qu’arribèron jamai en Nòva França”.
Totun, qu’a laissat un legat important en totes los luòcs qu’explorèt. Mercés a Lamota Cadilhac – e maugrat los sieus intereses comercials personals – se fondèt la vila de Nòva Orleans (que ne foguèt governador del territòri entre 1710 e 1716) e la fondacion personala de la futura vila estatsunitenca de Detroit.
Un gascon qu’èra pas nòble
Antoni Laumet nasquèt en la comuna carcinòla de Sent Micolau de la Grava en 1658 – uèi dins lo Departament de Tarn e Garona e la region d’Occitanie -, de paire avocat al parlament tolosan, que laissèt aprés d’estudiar amb los jesuitas lo vielh continent amb solament 25 annadas e arribèt a Acadia en 1683. Un còp ailà ja aguèt de problèmas amb las autoritats localas pr’amor que trabalhèt coma caçaire e comerciant d’alcoòl.
Totun, qu’aguèt lo bon sens de crear una origina nòble e cambièt lo sieu nom per lo d’Antoni de Lamota Cadilhac, sénher d’Acàdia. Aquò e lo sieu esperit aventurièr e coneissença coma explorador li donèron l’escasença d’èsser lèu nomentat coma capitan en l’armada francesa situada dins Fòrt Michilimackinac, a l’epòca lo fòrt mai occidental que la corona francesa aviá dins lo Canadà.
Pendent l’epòca que demorèt en Port-Royal, Acàdia, foguèt un contrabandièr celèbre e aquò permetèt conéisser plan las còstas de Nòva Anglatèrra. Aquò comportèt la simpatia del govèrn canadian pr’amor que l’idèa d’una invasion de Nòva York e Boston èra factible e caliá aver totas las mapas e documents cartografics de la region possibles. E Cadilhac aviá aquela coneissença.
Maugrat aquò, ja en aquela epòca lo governador d’Acàdia lo descriguèt coma “la persona mai pauc solidària de tota la planeta e un òme amb pauc cervèl fugit de França per se sap pas quales crimes”.
Los rapòrts sus la sieuna persona influiguèron gaire lo governador canadian de l’epòca, Frontenac, que lo nomentèt oficial dins l’armada regulara e l’envièt a far mai de viatges topografics sus la geografia de la region. En 1693 ja èra capitan e comandant d’un fòrt clau, Michilimackinac, a la fin del Lac Huron e la naissença del Lac Michigan.
La nòva posicion èra de plan nauta responsabilitat. A l’epòca los canadians encara èran en guèrra amb los iroqueses e caliá escartar las tribús indianas de la region lonh d’aqueles per poder contunhar la guèrra contra la tribú de las Cinc Nacions. Totun, un rapòrt de Charles de Monseignet en 1697, secretari de Frontenac, critiquèt plan lo sieu govèrn de Fòrt Michilimackinac: “ Fa çò de contrari a çò que ditz. A empedit pas l’intercambi d’ambaissadors entre los iroqueses e los hurons – aliats dels franceses -, a podut pas preservar l’armonia entre las tribús de l’oèst e a pas agut succès en atacar los iroqueses amb l’ajuda dels indians de la region. Los sieus afars son doncas plan confuses”.
Mas, se benlèu comandant marrit, l’occitan Cadilhac aguèt fòrça succés coma comerçant de pèls. En 1694 aviá un total de 1080 liuras annadièras. En 1697 ja aviá enviat a Occitània un capital de mai de 28.000 liuras. Tot aquò èran de beneficis per la venda de brandy als natius americans, una practica que provoquèt fòrça discussions amb los jesuitas – pr’amor qu’èra una practica totalament enebida per la corona -. A mai, fasiá chantatge als caçaires e paucs l’avián denonciat pr’amor que ja disiá qu’èra un protegit del quite Frontenac.
Un nòu rapòrt, fach per Loís Tantouin de la Toche, comissari de l’armada reiala, afirmèt de Cadilhac que “jamai es existit un òme amb tan benefici en tan pauc temps e causat tan dan als òmes que trabalhan en aquela region”.
En 1696 quora un edicte reial ordenava lo barrament dels fòrts franceses mai alonhats per ensajar d’abolir lo comèrci illegal de pèls, Lamota Cadilhac arribèt a Quebèc amb una pichona flòta de canoas e mai de 176.000 liuras de pèls de vibre. Quan li diguèron de tornar a la frontièra oèst del Canadà ja sabiá que podiá pas mai comercar amb pèls. E declinèt. Mas ja aviá en ment un nòu prètzfach: la colonisacion de Detroit (ont arribava pas l’enebiment del comèrci illegal de pèls).
Tornèt a França e expliquèt la sieuna idèa a la corona: seriá pas un fòrt de l’armada mas una vertadièra colonia que balhariá de beneficis. Aquò ajudariá l’espandiment economic, cultural e moral dels franceses e arrestariá la preséncia dels angleses dins la region. A mai, seriá una posicion estrategica clau per atacar los iroqueses e atanplan arrestariá la preséncia dels correires de bòsc dins la region – e lo comèrci illegal de pèls tombariá, un fach cercat per la corona – al temps que s’aliarián mai tribús contra los angleses. Lo ministre de la marina, Pontchartrain li comprèt l’idèa e en 1700 Antoni de Lamota Cadilhac arribèt a la region amb 100 òmes per fondar çò que seriá la vila de Detroit.
La fondacion de Detroit
Aprés fondar Fòrt Pontchartrain en 1701 los problèmas tornèron lèu a la region e atanben amb lo govèrn reial. Lèu foguèt vist que Cadilhac voliá aver, a mai del govèrn personal de la region, la desseparacion del meteis pr’amor que voliá tornar al tradicional comèrci de pèl personal. En 1703 arribèt un nòu governador a Quebèc, Felip de Rigaud de Vaudreil, que decidiguèt lèu que Cadillac èra mai un problèma que non una solucion: se los plans de l’occitan capitavan, tot lo Canadà seriá una roïna.
Las acusacions e las denóncias dels caçaires èran mai e mai comunas. En 1703 lo fòrt patiguèt un incendi – e tota la documentacion escricha que i aviá dins desapareguèt – e pauc aprés tota la region tombèt gaireben en guèrra. En efièch, divèrsas tribús avián arribat prèp de Fòrt Pontchartrain pèr i viure e comerçar. Entre aquelas los hurons, los ottawas e los miamis. Totes demoravan al torn del fòrt. Mas en 1706 – en çò que puèi seriá mai conegut coma l’afar Le Pesant – dintrèron en guèrra entre elas pendent tot aquel an e tanben l’an 1707. Tot l’oèst èra prèp d’una guèrra generala. Lo ròtle de Cadilhac èra escur. Fin finala e maugrat que la patz tornèt, una enquèsta foguèt iniciada per esclarcir quala èra la participacion de Cadilhac en aquela far.
Una enquèsta catastrofica per Cadillac
L’enquèsta realizada per Clairambault d’Aigremont en 1707, nomentat directament pel governador del Canadà, acusava Cadilhac de comèrci illegal e doncas de corrupcion a mai de lo situar coma una vertadièra menaça pel contraròtle canadian de las tèrras de l’interior. La colonia èra pas lo paradís, coma disiá Cadillac: un fòrt militar e divèrses centenats d’indians e solament 62 franceses que trabalhavan 1400 quilomètres cairats de tèrra. A mai, lo gascon practicava una tirania per guanhar d’argent qu’aviá provocat l’union de blancs e natius americans dins una soleta causa comuna: l’òdi al governador de Detroit.
Los solets beneficiaris de la fondacion del fòrt èran estats los iroqueses, enemics de la corona e aliats dels angleses pr’amor que comerçavan amb las tribús indianas aliadas de Cadilhac e las laissavan marchar fins Albany per far de comèrci illegal de pèls. L’enquèsta èra clara. Mas lo ministèri de la marina podiá pas reconéisser qu’èra s’èra enganat. Aital nomentèt Cadilhac governador de la Loisiana. E amb aquò l’occitan finiriá aqueles escurs afars per totjorn.
La situacion de Loisiana en 1710 èra mai paure encara. Amb una populacion d’entre 300 e 400 colons malauts. Cadilhac tornèt lèu lèu a París e convenquèt lo comerçan occitan Crozat de li donar pro argent per desvolopar la nòva colonia. I arribèt en 1713 e tornèt far çò qu’aviá sabut totjorn far: contrabanda. Se en Detroit aviá comerçat amb los angleses ara caliá o far amb los espanhòls. Envièt una expedicion a Mexic per bastir d’alianças comercialas mas los espanhòls volguèron pas, lo membres de l’expedicion foguèron arrestats e Cadilhac poguèt pas comerçar amb aquela colònia espanhòla.
Caliá, totun, cercar d’autres beneficis e inspeccionèt personalament amb lo sieu filh lo comtat d’Illinois, ont descobriguèt una mina de coure. Tornarmai tornèt la polemica. Cadilhac creèt divèrses problèmas entre las desparièras tribús indianas de la Loisiana e las relacions amb los natius americans tombèron lèu. Un nòu intendent – Joan Batista du Bois Duclos – arribèt e confirmèt que Cadilhac es “la persona mai problematica, mens tranquilla e lo messorguièr mai grand qu’aviá jamai conegut”. Lo rapòrt arribèt fins Crozat que denoncièt Cadilhac davant la corona: la colonia demorava mai e mai paura e aquò aviá solament una causa: Antoni de Lamota Cadilhac.
L’occitan decidiguèt tornar a París. Tota la familha ( la femna, sièis filhas e set filhs) i arribèron en setembre de 1717 a París per s’explicar. Ja totes sabián qual èra lo sieu modus operandi. Aprés arribar, el e son filh foguèron arrestats e enviats a La Bastilha. Totun, volián pas lo punir d’una manièra grèva. En 1718 sortiguèt de preson e aguèt una paga per tot lo trabalh fach. Maugrat que demandèt poder tornar a Detroit li foguèt pas concedit e fin finala, venguèt totas las sieunas tèrras a un canadian. En 1723 comprèt lo govèrn de Los Sarrasins – a 19 quilomètres de Montalban – ont demorèt en patz fins la sieuna mòrt, en 1730.
Los angleses faguèron de Lamota Cadilhac, aprés, un eròi pr’amor la sieuna lucha contra los jesuitas, quan foguèt governador de Detroit – qué aviá patit quan èra a l’escòla per los asirar aital ? -. Puèi, los estatsunitencs celebrèron la fondacion de Detroit per aquel eròi e l’entrepresa Cadilhac donèt lo sieu nom a una de las veituras mai celèbras del mond. En 1950 l’istorian Henri R Casgrain donèt una nòva vision mai critica de la sieuna figura.
Uèi l’occitan Antoni Maulet, sénher d’Acàdia e fondador de Detroit es un personatge mai uman, mai contradictòri: explorador o raubaire ? comerçant o contranbandièr? Tiran o bon politician ? Visionari o malcomprés per totes ? L’istòria totjorn finís per reconéisser la vertat. E maugrat la vida e reputacion de Lamota Cadilhac atanben demora un fach indiscutible: Detroit, foguèt fondat en 1701 per un occitan de Sant Miquèu de La Grava. Pas mai, pas mens.
Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
